Fiodor Dostojewski-"Zbrodnia i kara"

wątek Rodiona Raskolnikowa i Sonii Siemionowny Marmieładow
Ilustracje D.A.Szmarinowa z lat 1935-1936
tekst wątku oparty na książce wydanej przez PIW w 1984 r.
w tłumaczeniu Cz.Jastrzębiec-Kozłowskiego
(wyciąg o pojemności ok.10% tekstu powieści)

Oboje nie przestawali patrzeć na siebie.
- Więc nie możesz się domyślić? - spytał nagle z wrażeniem,
jakby się rzucał w dół z dzwonnicy.
- N-nie - szepnęła bezgłośnie.
- Dobrze się przyjrzyj.
Ledwie to wyrzekł, znowu jedno dawne, znajome doznanie
na lód ścięło mu duszę
..................................
- Zgadłaś? - szepnął wreszcie...

moja Sonia - cichutka jest taka, głosik ma taki potulny - blondyneczka, 
             liczko zawsze  bledniutenkie,chudziutkie 
.....
Sonia zatrzymała się w przedsionku, tuż przy progu, lecz za próg nie weszła; patrzała, oszołomiona, nie zdając sobie zapewne sprawy z niczego, zapominając i o swej jedwabnej, z czwartej ręki nabytej, kolorowej, nieprzystojnej tutaj sukni z niezmiernie długim, śmiesznym trenem i o rozłożystej krynolinie, doszczętnie zagradzającej drzwi, i o jasnych bucikach, i o parasolce, niepotrzebnej w nocy, a którą jednak wzięła ze sobą, i o śmiesznym, słomkowym, okrągłym kapeluszu z jaskrawym, płomiennym piórkiem. Spod tego kapelusza, zaczepnie włożonego na bakier, wyglądało chude, blade, wylęknione liczko o ustach otwartych i o nieruchomych ze zgrozy oczach. 

Sonia była osiemnastoletnią blondyneczką, małego wzrostu, szczuplutką, ale dosyć niebrzydką; miała wspaniałe szafirowe oczy, szybki chód pozbawił ją tchu.  Spuściła wzrok, przekroczyła próg i stanęła w pokoju, ale tuż przy drzwiach. 

 - Proszę z łaski swojej usiąść - powiedział nagle. 
 - Muszę z panią porozmawiać. Proszę... Może pani się śpieszy, ale proszę mi ofiarować dwie minuty...
 
 I bliżej przysunął krzesło. Sonia znów usiadła i znów niepewnie, lękliwie, przelotnie spojrzała na obie panie, po czym spuściła oczy. Blada twarz Raskolnikowa spłonęła rumieńcem; przebiegł go skurcz, oczy mu zapłonęły. 
 - Mamo - rzekł twardo, z naleganiem 
 - to Zofia Siemionowna Marmieładow, córka tego nieszczęśliwego pana Marmieładowa, którego wczoraj w moich oczach stratowały konie i o którym już ci mówiłem... 
 Pulcheria Aleksandrowna popatrzyła na Sonię i z lekka zmrużyła powieki. Pomimo całego zmieszania, w jakie ją wprawiał nakazujący i wyzywający wzrok syna, w żaden sposób nie mogła odmówić sobie tej przyjemności. Dunieczka poważnie, bacznie popatrzyła prosto w twarz biednej dziewczynie i ze zdziwieniem ją oglądała. Słysząc tę prezentację Sonia podniosła oczy, lecz w tejże chwili jeszcze mocniej się stropiła. 
 
 Wargi i broda drgnęły jej nagle, lecz pohamowała się, nie zapłakała, tylko czym prędzej znowu spuściła oczy. Podczas rozmowy Raskolnikow badawczo jej się przyglądał. Była to twarz chudziutka, zupełnie chudziutka i blada, o rysach dosyć nieregularnych, o nazbyt spiczastym małym nosku i podbródku. Nie można jej było nawet nazwać ladniutką, lecz za to jej błękitne oczy były takie świetliste, a gdy się ożywiały, wyraz jej twarzy stawał się tak poczciwy i szczery, że mimo woli zjednywała każdego. W jej rysach, a i w całej postaci, była nadto jedna jeszcze charakterystyczna cecha: pomimo swoje osiemnaście lat wydawała się nieomal dziewczynką, o wiele młodszą, niż była w istocie, dzieckiem prawie - i to się czasem aż pociesznie zaznaczało w niektórych ruchach. ....

-Wstąpię do pani dziś jeszcze, Zofio Siemionowno, proszę mi tylko powiedzieć, gdzie pani mieszka. Nie tylko tracił wątek, ile raczej śpieszył i unikał jej wzroku. Sonia podała swój adres i zarumieniła się przy tym. 
- Nie zamykasz na klucz?   
- Nigdy!... Zresztą już od dwu lat chcę sprawić sobie zamek - dodał od niechcenia. 
- Szczęśliwi są ludzie, którzy nie mają co zamykać, prawda? - zwrócił się ze śmiechem do Soni. Na ulicy przystanęli koło bramy.

- Pani na prawo, Zofio Siemionowno. Ale, ale: jak pani mnie znalazła ? - spytał w taki sposób, jakby pragnął powiedzieć jej coś zupełnie innego. Chciał patrzeć w jej pogodne, jasne oczy, a wciąż mu się to nie udawało...  
- A ja słyszałam o panu jeszcze wtedy, od tatusia... Tylko, że wtenczas nie znałam jeszcze pańskiego nazwiska, a i on także nie znał... Teraz przyszłam... a że wczoraj dowiedziałam się nazwiska pana... więc dzisiaj zapytałam: gdzie tu mieszka  pan Raskolnikow?... Bo nie wiedziałam, że pan podnajmuje od lokatorów... Do widzenia... Ja teraz do Katarzyny Iwanowny... 

Była niezmiernie rada, że nareszcie odeszła; szła szybko, żeby jak najprędzej zejść im z oczu, jak najprędzej zrobić te dwadzieścia kroków do rogu, gdzie skręcało się na prawo, i pozostać wreszcie samą, a wówczas, idąc pośpiesznie, na nikogo nie patrząc, nic nie zauważając - myśleć, wspominać, rozważać każde wypowiedziane słowo, każdy szczegół. Jeszcze nigdy, nigdy nie doznała nic podobnego. Cały nowy świat bezwiednie i mgliście spłynął do jej duszy. Przypomniała sobie naraz, że Raskolnikow z własnego popędu chciał wstąpić do niej dziś jeszcze, może nawet z rana, może zaraz. - Tylko nie dzisiaj, na Boga, nie dzisiaj! - bąkała z zamierającym sercem jakby kogoś błagając jak przestraszone dziecko.-Boże! Do mnie... do tego pokoju... on zobaczy... o Boże!  
 
Sonia! biedne, łagodne, z łagodnymi oczami... Miłe!... Czemu nie płaczą? Czemu nie jęczą?... Gotowe wszystko oddać... spoglądają łagodnie i cicho... Soniu, Soniu! cicha So-niu!...
Stracił poczucie rzeczywistości; dziwnym mu się wydało, że nie pamięta, jak się nagle znalazł na ulicy. Był już późny wieczór. Zmrok gęstniał, księżyc w pełni świecił coraz jaśniej, ale w powietrzu była jakaś duszność. Ludzie tłoczyli się na ulicach; rzemieślnicy, robotnicy rozchodzili się do domów, inni przechadzali; pachniało wapnem, kurzem, stojącą wodą. Raskolnikow szedł,..smutny i zatroskany: dobrze pamiętał, że z domu wyszedł z jakimś zamiarem, że powinien coś pośpiesznie załatwić, lecz co mianowicie - zapomniał. 
 
Raskolnikow udał się wprost do domu nad kanałem, gdzie mieszkała Sonia. Była to kamienica dwupiętrowa, stara, na zielono pomalowana. Wyszukał stróża i otrzymał od niego dosyć niewyraźne wskazówki, gdzie mieszka krawiec Kapernaumow. Gdzieś w rogu podwórka znalazł wejście na wąskie i ciemne schody, wspiął się wreszcie na piętro i wszedł na galeryjkę, obiegającą dom od strony podwórza. Gdy brnął w mroku, nie wiedząc, gdzie tu było wejście do Kapernaumowa, nagle o trzy kroki od niego otworzyły się drzwi; machinalnie chwycił za klamkę. 

- Kto to? - trwożnie zapytał kobiecy glos
- To ja... do pani - odparł Raskolnikow i wszedł do maluteńkiej sionki. Tu na dziurawym krześle, w koślawym mosiężnym lichtarzu, paliła się świeca. 
- To pan! O Boże! - słabo wykrzyknęła Sonia stojąc jak wryta. 
- Którędy się wchodzi? tutaj?
I Raskolnikow, usiłując nie patrzeć na nią, co rychlej wszedł do pokoju. Po chwili weszła z lichtarzem Sonia, postawiła świecę i stanęła przed nim, całkiem stropiona, niewymownie przejęta i widocznie wystraszona jego nieoczekiwaną wizytą. Wtem ognie uderzyły na drobną jej twarz, aż w oczach ukazały się łzy... Było jej i nijako, i wstyd, i słodko... 

Raskolnikow obrócił się szybko i usiadł na krześle przy stole. Przelotnie zdążył obrzucić pokój spojrzeniem. Był to pokój duży, ale nadzwyczaj niski - jedyny, który Kapernaumowowie odnajmowali; zamknięte drzwi do ich mieszkania znajdowały się w ścianie na lewo. W ścianie przeciwległej, na prawo, były jeszcze drugie drzwi, zawsze na głucho zamknięte. To już było inne, sąsiednie mieszkanie, pod innym numerem.

Pokój Soni przypominał mansardę, miał kształt bardzo nieprawidłowego czworokąta, co sprawiało jakieś pokraczne wrażenie. Ściana o trzech oknach, wychodzących na kanał, przecinała pokój jakoś na ukos, skutkiem czego jeden kąt, niesamowicie ostry, umykał gdzieś w głąb, tak że przy lichym oświetleniu trudno go było dobrze widzieć; za to przeciwległy kąt był szkaradnie rozwarty. W całym tym dużym pokoju prawie nie było sprzętów. W kącie na prawo mieściło się łóżko; obok niego, bliżej drzwi, krzesło. Pod ścianą, gdzie stało łóżko, tuż przy drzwiach do sąsiedniego mieszkania widniał prosty kuchenny stół, przykryty niebieskawą serwetą; przy stole dwa plecione fotele. Dalej, pod przeciwległą ścianą, w pobliżu ostrego kąta, stała niewielka komoda z surowego drzewa, rzekłbyś, zagubiona w pustce. Oto i cale umeblowanie pokoju. Żółtawe, odrapane i zasmolone tapety poczerniały we wszystkich załomkach; snadź w zimie bywało tu wilgotno i zimno. Bieda w oczy; nawet łóżko nie miało firaneczek. 

Sonia w milczeniu patrzała na gościa, który tak pilnie i bezceremonialnie oglądał jej pokój, wreszcie zaczęła drżeć ze strachu, jak gdyby stała przed sędzią mającym zadecydować o jej losach. 
- Późno przychodzę... Jedenasta już jest? - spytał, wciąż jeszcze nie podnosząc na nią oczu. 
- Jest - bąknęła Sonia. 
- Ach tak, jest! - dorzuciła skwapliwie, jakby tu właśnie był jej ratunek 
- dopiero co u gospodarzy bił zegar... sama słyszałam... 
- Przychodzę do pani po raz ostatni - posępnie rzeki Raskolnikow, choć przecie był tu pierwszy raz 
- może już nigdy pani nie zobaczę... - Pan... wyjeżdża?
- Nie wiem... Wszystko jutro...
- Więc jutro nie będzie pan u Katarzyny Iwanowny? - Głos Soni zadrżał. 
- Nie wiem. Wszystko jutro rano... Ale nie o to chodzi: przyszedłem powiedzieć jedno słowo...

Podniósł na nią zamyślony wzrok i naraz zdał sobie sprawę, że siedzi, a dziewczyna wciąż jeszcze stoi przed nim. 
- Czemuż, pani stoi? Proszę usiąść - powiedział zmienionym nagle, cichym i łagodnym głosem. Usiadła. Patrzał na nią chwilę życzliwie, prawie ze współczuciem. 
- Jaka pani chudziutka, jaką pani ma rękę. Zupełnie przezroczystą. Palce jak u umarłej. Wziął ją za rękę. Uśmiechnęła się słabo.
- Zawszem taka była.
- Nawet za pobytu w domu?
- Tak.
- Ha, nic dziwnego! - rzucił urywanie i naraz znowu się zmienił wyraz jego twarzy, brzmienie głosu. Raz jeszcze rozejrzał się. 

Wciąż chodził tam i z powrotem, milcząc, nie patrząc na nią. Wreszcie podszedł do niej; oczy mu błyszczały. Oburącz ujął ją za ramiona i zajrzał wprost w jej spłakaną twarz. Wzrok jego był suchy, zgorączkowany, ostry, wargi drgały spazmatycznie... Wtem schylił się szybko, przypadł do podłogi i pocałował nogę dziewczyny. Sonia z przerażeniem odskoczyła od niego jak od wariata. Bo też wyglądał zupełnie jak wariat.
- Co pan robi, co pan robi? Przede mną! - bełkotała blednąc, a serce skurczyło jej się nieznośnym bólem. Wstał od razu. 
- Nie tobie się pokłoniłem, pokłoniłem się całemu cierpieniu ludzkiemu - rzekł jakoś dziko i odszedł do okna.
- Słuchaj - dodał wracając do niej po minucie - niedawno powiedziałem jednemu zuchwalcowi, że niewart twego małego palca... i że zrobiłem swojej siostrze zaszczyt sadzając ją dzisiaj koło ciebie. 
- Ach, jakże pan mógł to powiedzieć! i to przy niej! - przeraziła się Sonia. 
- Siedzieć koło mnie! zaszczyt! Przecie ja jestem... bez czci, jestem wielka, wielka grzesznica! Ach, cóż to pan powiedział! 
- Nie za to, żeś grzesznica, nie za to, żeś pohańbiona, powiedziałem tak o tobie, lecz za wielkie twoje cierpienie. A żeś grzeszna, to prawda - dodał nieomal w natchnieniu - a najgorszy twój grzech to, żeś nadaremnie umartwiła i zdradziła siebie. To najokropniejsze, że żyjesz w tym brudzie, którego nienawidzisz, a zarazem wiesz sama (bo wystarczy mieć oczy), że nikomu tym nie pomagasz i nikogo przez to nie ocalasz! I powiedzże mi nareszcie - mówił zapamiętale 
- jakim sposobem taka hańba i taka nikczemność mieści się w tobie tuż obok wręcz przeciwnych, świętych uczuć? Przecie słuszniej, tysiąc razy słuszniej i rozumniej byłoby rzucić się do wody i za jednym zamachem skończyć z tym wszystkim! 
- Aż nimi co będzie? - słabo spytała Sonia spozierając nań męczeńsko, lecz jednocześnie jakby się zgoła nie dziwiąc jego słowom.

Raskolnikow przyjrzał jej się osobliwie. Wszystko wyczytał z jednego jej spojrzenia. A więc rzeczywiście jużi ona miewała tę myśl. Może niejednokrotnie i poważnie rozmyślała z rozpaczą o samobójstwie - tak bardzo poważnie, że teraz prawie jej nie zdziwiła jego sugestia. Nie zauważyła nawet okrucieństwa jego słów (sensu wyrzutów i zwłaszcza jego poglądu na jej hańbę również nie zauważyła, widział to wyraźnie). Lecz zrozumiał w pełni, w jak potwornie bolesnym stopniu zadręczała ją od dawna już myśl o własnym upadku i sromocie. Więc cóż, cóż, rozmyślał, powstrzymywało ją dotychczas od chęci odebrania sobie życia? Dopiero teraz pojął w całej pełni, czym dla niej były te biedne, małe dzieci--sieroty i ta żałosna, wpółobłąkana Katarzyna Iwanowna, ze swą gruźlicą, ze swoim tłuczeniem głową o mur. Niemniej jasne było dla niego, że Sonia ze swoim charakterem i tą bądź co bądź trochą wykształcenia, jakie otrzymała, żadną miarą nie mogła pozostawać w tej sytuacji. Ale było dlań zagadką, czemu tak długo mogła w tej sytuacji trwać i nie zwariować, jeśli już brakło jej sił, żeby skoczyć w wodę. Rozumiał naturalnie, że położenie Soni w społeczeństwie jest zjawiskiem przypadkowym, choć, niestety, bynajmniej nie odosobnionym ani wyjątkowym. Lecz właśnie ta przypadkowość, ta trocha wykształcenia i całe jej poprzednie życie powinny były, zdawałoby się, zabić ją przy pierwszym kroku na tej odrażającej drodze. Więc cóż ją powstrzymywało? Chyba nie wyuzdanie? Snadź cała ta hańba musnęła ją tylko mechanicznie; prawdziwa rozpusta jeszcze się nie wsączyła do jej serca ani jedną kroplą: widział to, stała przed nim na jawie... 

Ma przed sobą trzy drogi - rozmyślał - skoczyć do kanału, zostać mieszkanką szpitala dla wariatów albo... albo wreszcie rzucić się w rozpustę, która otumania rozum i wysusza serce. 
Ta ostatnia myśl przejmowała go największym wstrętem; ale już był sceptykiem, był młody, abstrakcyjny i dlatego okrutny, toteż nie mógł nie uwierzyć, że wyjście ostatnie, czyli rozpusta, jest najprawdopodobniejsze.  

Ale czyż to prawda - zawołał w duchu - czyż rzeczywiście ta istota, która jeszcze zachowała czystość serca, świadomie da się wciągnąć na koniec w to plugawe, cuchnące bagno? Czy naprawdę owo wchłanianie już się rozpoczęło i tylko dlatego mogła dotychczas wytrzymać, że występek już się jej nie wydaje takim wstrętnym? Nie, nie, to być nie może! - wołał tak jak niedawno Sonia - nie, od samobójstwa powstrzymywała ją dotąd myśl o grzechu i oni, tamci... Jeżeli zaś dotychczas nie zwariowała... Ale któż mi powiedział, że nie zwariowała? Czyż jest przy zdrowych zmysłach? Czy podobna mówić tak jak ona? Czy można tak siedzieć nad przepaścią, tuż nad smrodliwym bagnem, co już ma ją wchłonąć, i machać ręką, zatykać uszy, gdy się jej mówi o niebezpieczeństwie? Chyba nie oczekuje cudu? Owszem, właśnie że oczekuje. A czy to wszystko nie są oznaki "obłędu"? Z uporem zatrzymał się na tej myśli. To tłumaczenie podobało mu się nawet bardziej od innych. Zaczął bacznie się jej przyglądać.

- Więc gorliwie modlisz się do Boga, Soniu? - zapytał. Sonia milczała; stal przy niej i czekał na odpowiedź. 
- Czymże ja bym była bez Boga? - szybko, energicznie wyszeptała, przelotnie obrzucając go spojrzeniem roziskrzonych nagle oczu i mocno ściskając jego rękę. "A co!" - pomyślał.
spytał ciągnąc dalej swe badanie
- I cóż ci Bóg za to daje?  
Sonia długo milczała, jakby nie mogła się zdobyć na odpowiedź. Wątlutka jej pierś falowała od wzburzenia. \
- Proszę milczeć! Proszę nie pytać! Pan nie zasługuje!... -krzyknęła nagle, patrząc na niego surowo i gniewnie. 
"Ano właśnie! ano właśnie!" - uparcie powtarzał sobie w duchu. 
- Wszystko daje! - szepnęła pośpiesznie, znów spuszczając, oczy. 

"Oto i wyjście! Oto i tłumaczenie wyjścia!" - zdecydował w myśli, obserwując ją z zachłanną ciekawością. Z nowym, osobliwym, prawie bolesnym uczuciem wpatrywał się w to blade, chude, nieprawidłowe i kanciaste liczko, w te łagodne błękitne oczy, które umiały zaiskrzyć się takim ogniem, takim surowym, energicznym wyrazem, w to drobne ciało, drżące jeszcze z oburzenia i gniewu - i wszystko to wydawało mu się coraz dziwniejszym, prawie niemożliwym. "Nawiedzona! Nawiedzona!" - powtarzał sobie. Na komodzie leżała jakaś książka. Przemierzając pokój widział ją za każdym razem; teraz wziął i spojrzał na tytuł. Był to Nowy Testament w rosyjskim przekładzie. Książka była stara, zniszczona, w skórzanej oprawie. 
- Skąd to? - zawołał do Soni poprzez pokój. Stała w tymże miejscu, o trzy kroki od stołu. 
- Przynieśli mi - odparła, jakby przełamując wewnętrzny opór i nie patrząc na niego. 
- Kto przyniósł?
- Lizawieta przyniosła, prosiłam ją.
"Lizawieta! dziwne!"-pomyślał. Wszystko u Soni stawało się dla niego coraz dziwniejsze i cudaczniejsze z każdą minutą. Podszedł z książką bliżej świecy i jął kartkować. 
- Gdzie tu o Łazarzu? - zapytał znienacka. Sonia uparcie patrzyła w ziemię i nie odpowiadała. Stała trochę bokiem do stołu. 
- O wskrzeszeniu Łazarza gdzie tu jest? Znajdź mi to, Soniu. Popatrzyła na niego z ukosa.

- Pan nie tam patrzy. W czwartej Ewangelii... - szepnęła surowo, nie zbliżając się do niego.  
- Znajdź i przeczytaj mi - powiedział; usiadł, postawił łokcie na stole, podparł głowę ręką i posępnie utkwił gdzieś wzrok, przygotowując się do słuchania. "Za jakie trzy tygodnie proszę nas odwiedzić u czubków! Bo zdaje się, że i ja tam będę, jeżeli nie w jakim gorszym miejscu" - wymamrotał w duchu. Nieufnie spełniając dziwne życzenie Raskolnikowa, Sonia niezdecydowanie podeszła do stołu. Ale książkę wzięła jednak.
- Czyż pan nie czytał? - zagadnęła patrząc na niego ukradkiem poprzez stół. Glos jej brzmiał coraz surowiej. - Dawno... Jeszcze w szkole. Czytaj!
- A w cerkwi pan słyszał?
- Ja... nie chodziłem. A ty często chodzisz?
- N-nie - wyszeptała Sonia. Raskolnikow uśmiechnął się.
- Rozumiem...  
- Czytaj! Tak chcę! - nalegał. 
 
 I Sonia otworzyła książkę i odszukała rozdział. Drżały jej ręce, tchu brakło. Dwukrotnie zaczynała, a pierwsza sylaba wciąż nie chciała dać się wymówić. 

- "I był niektóry chory Łazarz z Bethanii..." - wybąkała wreszcie z wysiłkiem, lecz już przy trzecim słowie głos załamał się i zerwał, niby przeciągnięta struna. Coś przecięło jej oddech, zdławiło pierś. Raskolnikow rozumiał po części, dlaczego Sonia nie decyduje się mu czytać, a im lepiej rozumiał, tym niecierpliwiej i jakby brutalniej nastawal. Aż nadto dobrze pojmował, jak ciężko było jej teraz uzewnętrzniać swoją najskrytszą własność. Rozumiał, że te uczucia w rzeczy samej stanowią prawdziwą i już dawną, być może, tajemnicę jej, być może - od najwcześniejszej młodości, spędzonej w rodzinie, przy boku nieszczęśliwego ojca i wariującej w niedoli macochy, wśród głodnych dzieci, szkaradnych wrzasków i wypomnień. Lecz zarazem wiedział teraz, wiedział na pewno, że choć się wzdraga, choć się czegoś okropnie boi przystępując do czytania, to jednocześnie jej samej okropnie chce się czytać, mimo całą mękę i obawę, i to właśnie jemu, aby słyszał, i koniecznie teraz 
- "bez względu na to, co się później stanie!"... Wyczytał to z jej oczu, zrozumiał to z jej wzburzonej egzaltacji... 
 
Wolność. Władza, przede wszystkim władza! Nad całym dygotliwym stworzeniem i nad całym mrowiskiem!... Oto cel! To rozum. To mój wiatyk dla ciebie! Może rozmawiam z tobą ostatni raz. Jeżeli nie przyjdę jutro, usłyszysz o mnie sama, a wówczas przypomnij sobie te moje teraźniejsze słowa. Kiedyś, polem, po upływie lat, z biegiem życia, pojmiesz może, co te słowa znaczyły. Jeżeli zaś jutro przyjdę, to  powiem, kto zabił Lizawietę. Żegnaj! Sonia wzdrygnęła się z przestrachu.

- A czy pan wie, kto zabił? - spytała lodowaciejąc z przerażenia i dziko patrząc na niego. 
- Wiem i powiem... Tobie, tobie jednej! Ciebie wybrałem. Przyjdę do ciebie nie o przebaczenie prosić, tylko po prostu powiem. Obrałem cię dawno, by ci to powiedzieć. 
- już wtedy, gdy mi twój ojciec mówił o tobie i kiedy Lizawieta jeszcze żyła, umyśliłem to sobie. Żegnaj.

Ręki mi nie podawaj jutro! Szedł ku drzwiom. Sonia patrzała na niego jak na obłąkanego; zresztą i sama czuła się jak błędna. Doznawała zawrotów. "Jezu! Skąd on wie kto zabił Lizawietę? co znaczyły te słowa? To straszne!" Lecz jednocześnie ta myśl nie przychodziła jej go głowy. Żadną miarą! Żadną miarą!... O, on musi być okropnie nieszczęśliwy!... Porzucił matkę i siostrę. Czemu? Co tam zaszło? I jakie żywi zamiary? Co on jej mówił? Pocałował ją w nogę i mówił... mówił (tak, wyraźnie to powiedział), że bez niej żyć już nie może... Chryste Panie! W gorączce i majaczeniu spędziła cala noc. Zrywała się niekiedy, płakała, załamywała ręce, to znów wpadała w gorączkowe sny, a śniła się jej Polunia, Katarzyna Iwanowna i Lizawieta, czytanie Ewangelii i on, on ze swoją bladą twarzą, z pałającymi oczyma... Całuje nogi jej, płacze... O Boże
 
Raskolnikow był rzutkim i energicznym adwokatem Soni przeciw Łużynowi, mimo że sam dźwigał w duszy tyle własnej grozy i cierpienia. Ale tak dużo wycierpiawszy rano, był poniekąd rad ze zmiany wrażeń, gdyż tamte stawały się wprost już nie do zniesienia. Inna sprawa, że w jego chęci ujęcia się za Sonią było wiele uczuć osobistych i serdecznych. Ponadto wisiało nad nim i strasznie go trwożyło, zwłaszcza chwilami, umówione spotkanie z Sonią: musiał powiedzieć jej, kto zamordował Lizawietę, i przewidywał okropną mękę, którą też zdawał się odpychać obiema rękami. Więc gdy wychodząc od Katarzyny Iwanowny zawołał: "Zobaczymy, co teraz powiesz, Zofio Siemionowno" - snadź znajdował się jeszcze pod wpływem jakiegoś zewnętrznego nastroju podniecenia i raźności wskutek świeżego zwycięstwa nad Łużynem. Ale rzecz osobliwa: kiedy dotarł do mieszkania Kapemaumowa, uczul nagłą niemoc i lęk. W zadumie przystanął przed drzwiami z dziwnym pytaniem: "Czy naprawdę trzeba powiedzieć, kto zabił Lizawietę?" Pytanie było dziwne, bo równocześnie poczuł, że nie tylko nie może tego przemilczeć, lecz nawet nie wolno odwlec tej chwili bodaj na krótko. Jeszcze nie wiedział, czemu nie wolno, tylko odczuł to, i dręcząca świadomość własnej bezsiły wobec nieuniknionej konieczności - zgnębiła go niemal. 

Żeby już nie rozważać i nie nięczyć się szybko otworzył drzwi i z progu spojrzał na Sonię. Siedziała z łokciami na stoliku, z twarzą w dłoniach, lecz na widok Raskolnikowa wstała co żywo i wyszła na jego spotkanie, jak gdyby go oczekiwała. - Co by się ze mną stało, gdyby nie pan! - rzekła skwapliwie, witając go na środKu pokoju. Widocznie to tylko pragnęła mu powiedzieć. Dlatego oczekiwała go. Raskolnikow podszedł do stołu i usiadł na krześle, z którego wstała przed chwilą. Zatrzymała się o dwa kroki przed nim, zupełnie tak jak wczoraj. 

- Cóż, Soniu? - ozwał się nagle i poczuł, że głos mu drży. 
- Wszystko to było przecie oparte na twojej "sytuacji społecznej i związanych z nią nawykach". Zrozumiałaś jego aluzję? Na twarzy jej odbiło się cierpienie.
- Tylko niech pan nie mówi ze mną tak jak wczoraj! - przerwała. 
- Niech pan nie zaczyna, proszę! I tak już dosyć męki... Natychmiast się uśmiechnęła, w obawie, że ten wyrzut może mu się nie spodoba.

- Głupio zrobiłam, żem stamtąd uciekła. Co tam słychać teraz? Chciałam wrócić, ale wciąż myślałam, że pan... wstąpi. Opowiedział jej, że gospodyni wypędza ich z domu i że Katarzyna Iwanowna poleciała gdzieś "szukać sprawiedliwości". 
- O mój Boże! - jęknęła Sonia 
- chodźmy tam czym prędzej... I schwyciła swą mantylkę.
- Wiecznie to samo! - opryskliwie fuknął Raskolnikow. 
- O niczym nie myślisz, tylko o nich! Pobądź ze mną. 
- A... Katarzyna Iwanowna?
- Nie bój się, Katarzyna Iwanowna z pewnością sama cię tu odwiedzi, skoro już wyszła z domu. A gdyby cię nie zastała, będzie narzekać na ciebie...

Sonia siadła na brzeżku krzesła, dręczące niezdecydowana. Raskolnikow milczał, patrzył w ziemię i coś ważył w myśli. 
.....

Otóż - gdyby  nagle kazano zdecydować, kto ma żyć na świecie: on czy oni? To znaczy, czy ma żyć i robić łajdactwa Łużyn, czy też ma umrzeć Katarzyna Iwanowna? Więc jakbyś postanowiła? że które z nich ma umrzeć? Pytam ciebie. Sonia spojrzała na niego niespokojnie: coś osobliwego zabrzmiało jej w tym mętnym i z daleka kluczącym wypytywaniu. 

- Przeczuwałam, że pan zagadnie o coś takiego - rzekła Sonia, badawczo mu się przyglądając. 
- Dobrze, dobrze, ale jakżebyś rozstrzygnęła?
- Czemu pan pyta o rzeczy niemożliwe?
- z odrazą otrząsnęła się Sonia. 
- Czyli: niech lepiej Łużyn żyje i robi łajdactwa! Nawet tego nie śmiesz zadecydować? 
- Ale ja przecież nie znam zamiarów Bożych... Czemu pan pyta o to, o co pytać nie wolno? Po co są takie czcze pytania? Jakim sposobem miałoby to zależeć ode mnie? I któż mi dal prawo rozsądzania, kto ma, a kto nie ma żyć? 
- Ba, skoro już wdała się boska Opatrzność, to rzeczywiście pozostaje tylko założyć ręce - posępnie burknął Raskolnikow.    
- Niech pan lepiej powie wprost, o co panu chodzi! - z udręką zawołała Sonia.
-Pan znowu do czegoś zmierza... Czyżby pan przyszedł tylko po to, by mnie męczyć! Nie wytrzymała i raptem rozpłakała się gorzko. W ponurej rozterce patrzył na nią. Upłynęło z pięć minut.
- Soniu, masz słuszność - rzekł wreszcie cicho. Zmienił się naraz; znikł jego ton sztucznie zuchwały i bezsilnie wyzywający. Nawet głos mu nagle osłabł. 

- Sam mówiłem ci wczoraj, że nie o przebaczenie przyjdę, prosić, .a tymczasem zaczynam, właśnie jakby ód prośby o wybaczenie... O Łużynie i Opatrzności mówiłem dla siebie... To była moja prośba o przebaczenie, Soniu... Chciał się uśmiechnąć, lecz coś wątłego i ułomnego zaznaczyło się w tym bladym uśmiechu. Zwiesił głowę i zakrył twarz rękami. Wtem dziwne, niespodziane wrażenie jakiejś żrącej nienawiści do Soni napłynęło mu do serca. Zdziwiony sam i jakby przestraszony tym wrażeniem, podniósł głowę i spojrzał na nią bacznie; ale spotkał jej spojrzenie frasobliwe, aż do męki zatroskane o niego - pełne miłości. Jego nienawiść pierzchła jak widmo. To było nie to; mylnie wziął jedno uczucie za drugie. Znaczyło to tylko, że chwila nadeszła. Znowu zakrył twarz rękami i nisko spuścił głowę. Raptem zbladł, wstał z krzesła, popatrzał na Sonię i nic nie mówiąc przesiadł się machinalnie na jej łóżko. W jego doznaniu ta chwila była okropnie podobna do owej, kiedy to stał za staruchą, z siekierą już wyjętą z pętli, i poczuł, że "teraz nie ma ani sekundy do stracenia". 

- Co panu? - spytała przerażona Sonia.
Nie mógł wymówić słowa. Zupełnie inaczej zamierzał to oznajmić i teraz sam nie pojmował, co się z nim dzieje. Cicho podeszła, siadła obok na łóżku i czekała nie spuszczając zeń oka. Serce łomotało jej i zamierało. Stawało się to nie do zniesienia. Zwrócił do niej swą trupio-bladą twarz; wargi bezwładnie mu się wykrzywiały usiłując coś wysłowić. Zgroza skurczyła serce Soni.
- Co panu? - powtórzyła, trochę się odchylając od niego.
- Nic, Soniu. Nie bój się... Głupstwo! Doprawdy, jeśli się zastanowić 
- głupstwo! - mamrotał jak ktoś majaczący w malignie. 
- Tylko po cóż przyszedłem cię dręczyć? - dorzucił z nagła, patrząc na nią. - Rzeczywiście, po co? Wciąż zadaję sobie to pytanie, Soniu... 
-Przed kwadransem może istotnie zadawał sobie to pytanie, lecz teraz wymówił to w zupełnej bezsile, na wpół nieprzytomnie i czując w całym ciele ustawiczne dreszcze. 
- Och, jak się pan męczy! - rzekła z cierpieniem w glosie, wpatrując się w niego. 
- Głupstwo!... Słuchaj, Soniu 
- dlaczegoś uśmiechnął się nagle, blady i wątły uśmiech trwał ze dwie sekundy
- pamiętasz, co ci wczoraj chciałem powiedzieć? Czekała niespokojnie.            .
-wychodząc powiedziałem, że może na zawsze z tobą się żegnam, lecz że jeżeli przyjdę dzisiaj, to  powiem... kto zabił Lizawietę. Zadygotała od stóp do głowy.
 - Otóż - przyszedłem powiedzieć.
- Więc pan wczoraj rzeczywiście... - wyszeptała z trudem. - Skądże pan wie? - spytała szybko, jakby się opamiętała nagle. Oddychała teraz z wysiłkiem. Twarz jej bladła coraz bardziej. - Wiem.
Milczała dobrą chwilę.
- Czyżby ujęli go ? - spytała nieśmiało.
- Nie, nie ujęli.
- To skądże pan to wie? - znów spytała ledwie słyszalnie i znów po minutowym prawie milczeniu. Obrócił się do niej i uparcie się w nią wpatrywał. 
- Zgadnij - rzekł z tym samym kurczowym i wątłym uśmiechem. Coś jakby konwulsje wstrząsnęło nią całą.
- Ależ pan... mnie... dlaczego pan mnie tak... straszy? - powiedziała uśmiechając się jak dziecko.
 
Jeszcze jedna okropna minuta. Nie przestawali patrzeć na siebie.
- Więc nie możesz się domyślić? - spytał nagle z wrażeniem, jakby się rzucał w dół z dzwonnicy. 
- N-nie - szepnęła bezgłośnie.
- Dobrze się przyjrzyj.

Ledwie to wyrzekł, znowu jedno dawne, znajome doznanie na lód ścięło mu duszę: patrzał na Sonię i raptem w jej twarzy zobaczył jakby twarz Lizawiety. Dokładnie zapamiętał twarz Lizawiety, gdy się wtedy zbliżał 2 siekierą, a Lizawieta cofała się ku ścianie, wyciągając ręce przed siebie, z zupełnie dziecięcym przestrachem w rysach, całkiem jak małe dzieci, gdy zaczynają się czego bać, trwożliwie i nieruchomo patrzą na to, co je przejmuje strachem, cofają się i wyciągają przed siebie rączkę, wnet gotowe się rozpłakać. Prawie tak właśnie działo się teraz z Sonią: tak samo bezsilnie, z takim samym przestrachem patrzyła na niego jakiś  czas i naraz, wyciągnąwszy lewą rękę, z lekka, ledwie-ledwie, oparła się palcami o jego pierś i wolno zaczęła się podnosić, coraz bardziej się odchylając od niego, a jej utkwiony w nim wzrok stawał się coraz bardziej nieruchomy. Wtem jej groza udzieliła się jemu: podobny strach odbił się na jego twarzy i on także zaczął patrzeć na nią z tym nieomal dziecięcym uśmiechem. 

- Zgadłaś? - szepnął wreszcie.
- Boże!- wydarł się z jej piersi straszny krzyk.

Jak kłoda upadła na łóżko, twarzą do poduszek. Lecz po chwili podniosła się szybko, szybko przysunęła do niego, porwała go za obie ręce i ściskając je, niby w obcęgach, swymi szczupłymi palcami, poczęła znów nieruchomo wpatrywać się w jego twarz, jakby przywarła do niej oczyma. Tym ostatnim, desperackim spojrzeniem chciała wyssać bodaj cień nadziei. Ale nadziei nie było: żadna wątpliwość nie mogła się ostać: wszystko było tak! Nawet potem, później, gdy Sonia przypomniała sobie tę chwilę, dziwnie i cudacznie robiło jej się na myśl: czemu tak od razu .zobaczyła wówczas, że już nie ma żadnej wątpliwości? Wszak nie mogła na przykład powiedzieć, by przeczuwała coś w tym rodzaju. A tymczasem teraz, skoro tylko rzekł jej to, wydało jej się raptem, że istotnie to właśnie przeczuwała.

- Daj spokój, Soniu, dosyć! nie męcz mniej - poprosił błagalnie. Wcale, wcale nie tak zamierzał jej to wyznać, ale wypadło tak. Zerwała się jak nieprzytomna i załamując ręce szła przez pokój; lecz pośpiesznie wróciła i ponownie siadła obok niego, prawie dotykając ramieniem jego ramienia. Wtem, jakby mieczem przeszyta, drgnęła, krzyknęła i sama nie wiedząc, czemu to czyni, padła przed nim na kolana. 

- Cóżeś, cóżeś sobie wyrządził! - rzekła z rozpaczą, porwała się z klęczek, rzuciła mu się na szyję, objęła i mocno, mocno ścisnęła ramionami. Raskolnikow odchylił się i spojrzał na nią ze smutnym uśmiechem. 

- Jakaś ty dziwna, Soniu: ściskasz i całujesz, kiedy ci powiedziałem o tym. Zapominasz o sobie. 
- Nie, na całym świecie nie ma dziś nikogo nieszczęśliwszego niż ty! 
- krzyknęła zapamiętale, nie słysząc jego słów, i nagle zatkała spazmatycznie. Fala od dawna nie zaznanych uczuć wtargnęła mu do duszy i raptownie ją zmiękczyła. Nie stawiał oporu: dwie łzy spłynęły mu z oczu i zawisły na rzęsach. 
- Więc nie opuścisz_mnie Soniu? -mówił patrząc na nią prawie z nadzieją. 
- Nie,nie, nigdy i nigdzie! - zawołała Sonia. 
- Pójdę za tobą, pójdę wszędzie. O Boże!... O ja nieszczęśliwa!... Ach, czemuż, czemuż nie znałam cię wcześniej! Czemu dawniej nie przychodziłeś? O Boże! 
- Teraz przyszedłem.
- Teraz! O, co teraz począć!... Razem, razem! - powtarzała nieprzytomnie, znów go ściskając 
- razem z tobą pójdę na katorgę!    
 Coś nim szarpnęło; poprzedni, nienawistny i prawie szyderczy uśmiech zaigrał na jego wargach.
 - Skąd wiesz, Soniu, może wcale  nie myślę iść na katorgę - rzekł. 

 Spojrzała na niego bystro. Po pierwszym namiętnym i dręczącym porywie współczucia dla nieszczęśliwca na nowo ją poraziła straszna myśl o zabójstwie. W zmienionym tonie jego słów dosłuchała się nagle mordercy. Ze zdumieniem popatrzyła na niego. Nic jeszcze nie wiedziała - ani po co, ani jak, ani dlaczego to było. Teraz wszystkie te pytania naraz zapłonęły w jej świadomości. I znów nie uwierzyła: "On, on ma być mordercą! Czyż to do pomyślenia?" - Ależ cóż to jest! Co się ze mną dzieje! - mamrotała w najgłębszym osłupieniu, jakby jeszcze nie oprzytomniała. 

- Ty, ty, taki jak jesteś, mogłeś się na to poważyć?... Cóż to! 
- Ano, żeby ograbić! Przestań, Soniu! - rzekł ze znużeniem i nawet jakby niecierpliwie. Stała w oszołomieniu, lecz naraz krzyknęła:
- Byłeś głodny! Chciałeś... pomóc matce? tak?
- Nie, Soniu, nie - bąkał, odwracając się, ze zwieszoną głową 
- nie byłem znowu taki głodny... Rzeczywiście chciałem dopomóc matce, ale... to niezupełnie jest tak... Nie dręcz mnie, Soniu!

Załamała ręce.
- Ale czyżby, czyżby to mogła być prawda! Boże mój, cóż to za prawda? Któż by w nią uwierzył?... Ty, ty, który rozdajesz ostatnie grosze, zabiłeś dla rabunku? A!...- krzyknęła nagle. 
- Te pieniądze, które dałeś Katarzynie...    te pieniądze... Boże, czyżby i one...                      •  - Nie, Soniu - przerwał skwapliwie 
- to były inne pieniądze, uspokój się. Te pieniądze przysłała mi matka przez jednego kupca, otrzymałem je, gdym był chory, tegoż. dnia, kiedy je oddałem... Razumichin widział... To on je odbierał... To są pieniądze moje, moje własne, prawdziwie moje. Sonia słuchała go w rozterce i z całej mocy starała się coś zmiarkować.

- Tamte zaś pieniądze... zresztą,, nawet nie wiem, czy były tam pieniądze - dodał cicho i jakby w zamyśleniu 
- zdjąłem jej z szyi sakiewkę, .zamszową... pełną, wypchana sakiewkę... ale nie zajrzałem do środka, widać nie zdążyłem... A rzeczy, jakieś tam spinki, łańcuszki - wszystkie te rzeczy i sakiewkę ukryłem zaraz nazajutrz w cudzym podwórku, przy alei W-wskiej, pod kamieniem... I teraz wszystko tam leży. Sonia słuchała z natężeniem.  
- Więc po cóż... jakże to? Pan powiedział: żeby ograbić, a nic pan nie wziął? - spytała szybko, czepiając się tego źdźbła nadziei. 
- Nie wiem... Jeszcze nie postanowiłem, czy te pieniądze, wezmę, czy nie - rzekł, znowu jakby w zadumie, ale nagle się opamiętał i uśmiechnął szybko, przelotnie.
- Plotę głupstwa, prawda? Soni mignęła myśl: "Czy to nie wariat?" Lecz natychmiast ją odtrąciła: nie, to coś innego. Ona nic, nic w tym wszystkim nie rozumie! 
- Wiesz, Soniu - powiedział nagle w jakimś natchnieniu 
- wiesz, co ci powiem? Gdybym tylko zabił z głodu - ciągnął podkreślając każdy wyraz i patrząc na nią-zagadkowo, lecz szczerze 
- to byłbym teraz... szczęśliwy! Wiedz o tym! 
- I cóż by ci pomogło, cóż by pomogło - podjął po chwili z rozpaczą - cóż by  pomogło, jeślibym się przyznał teraz, że źle postąpiłem? Co ci po tym głupim zwycięstwie nade mną? Ach, Soniu, czyż po to przyszedłem teraz do dębie!
Znów chdała coś rzec, lecz dała spokój.
- Dlatego też przywoływałem cię wczoraj, że ty jedna mi pozostałaś. - Dokąd mnie wołałeś? - zagadnęła nieśmiało.
- Nie po to, by kraść i zabijać, nie bój się, nie po to - uśmiechnął się zgryźliwie 
- zbyt różni jesteśmy... I wiesz, Soniu, dopiero teraz, dopiero teraz pojąłem, dokąd przywoływałem ciebie wczoraj. Wczoraj zaś, przywołując, sam jeszcze nie wiedziałem dokąd. Na tym jednym mi zależało, po to jedno przychodziłem, żebyś mnie nie opuściła i...Nie opuścisz, Soniu ?_ Ścisnęła mu rękę.
- Ach, po co, po co jej powiedziałem, po co jej to odkryłem! - z rozpaczą zawołał po krótkiej przerwie, w nieskończonej meczarni patrząc na nią. 

- Czekasz wyjaśnień, Soniu, siedzisz i czekasz, ja to widzę, a cóż ci powiem? Przede i tak nic nie zrozumiesz, tylko zadręczysz się do reszty... przeze mnie! Otóż to: płaczesz i znowu mię ściskasz. Za cóż ty mnie całujesz? Czy" za to, żem sam nie udźwignął tego ciężaru i przyszedł zwalić na kogo innego: ."Cierp i ty, lżej mi będzie!" Czy możesz kochać takiego łajdaka? 
- A czyż ty także się nie męczysz?! - zawołała. Znów to samo uczude falą wtargnęło do jego duszy i znów na mgnienie ją. zmiękczyło. - Soniu, mam serce złe, zapamiętaj to sobie: to wiele tłumaczy. Dlatego właśnie przyszedłem, żem zły. Są tacy, którzy by nie przyszli. Ja zaś jestem tchórz i... szubrawiec! Ale... niech tam! To wszystko nie to... Teraz trzeba mówić, a ja nawet nie umiem zacząć. Zatrzymał się i zamyślił.
- Eee, zbyt różni jesteśmy! - powtórzył - niedobrani. I po cóż, po cóż przyszedłem! Nigdy sobie tego nie daruję! 
- Nie, nie, to dobrze, żeś przyszedł! - wykrzykiwała Sonia. - Lepiej, że wiem! Daleko lepiej! Spojrzał na nią z bólem.

- Hm, rzeczywiście! - rzekł tak, jakby się namyślał - przecie tak właśnie było! Słuchaj: chciałem zostać Napoleonem, dlatego też zabiłem... No, teraz rozumiesz? 
- N-nie - naiwnie i lękliwie szepnęła Sonia - tylko... mów, mów! Ja zrozumiem, jaw sobie wszystko zrozumiem! - nalegała. - Zrozumiesz? Dobrze, zobaczymy! Umilkł i długo rozmyślał. 
- Chodzi o to, że kiedyś zadałem sobie takie pytanie: dajmy na to, że na moim miejscu jest Napoleon i że nie ma dla rozpoczęcia kariery arii Tulónu, ani Egiptu; ani przeprawy przez Mont Blanc, tylko zamiast tych wszystkich pięknych i monumentalnych rzeczy jest sobie po prostu jakaś śmieszna staruszka, wdowa po registratorze, którą na domiar trzeba zabić, aby z jej kuferka sprzątnąć gotówkę (dla kariery! rozumiesz?)

- No więc czyby on się na to zdecydował, gdyby innego wyjścia nie było? Czy nie wzdragałby się, że to trochę zanadto niemonumentalne i że to... grzech? Otóż powiadam ci, że nad tym "zagadnieniem" przemęczyłem się okropnie długo, tak że okropnie wstyd mi się zrobiło, kiedy (jakoś nagle) zmiarkowałem wreszcie, że nie tylko by się nie wzdragał, lecz w ogóle do głowy by mu nie przyszło, że to niemonumentalne... i nawet by nie pojął: czego się tu wzdragać? I gdyby rzeczywiście nie miał innej drogi, zadusiłby ją tak, że pisnąć by nie zdążyła-i to bez żadnych mędrkowań! Więc i ja... porzuciłem mędrkowanie... i zabiłem... wzorując się na autorytecie... Mówię dokładnie tak, jak było. Ciebie to śmie- . czy? Tak jest, Soniu, najśmieszniejsze to, że może naprawdę rzeczy właśnie tak się miały... Soni bynajmniej nie było do śmiechu.

- Niech pan lepiej mówi wprost... bez przykładów - poprosiła jeszcze bardziej nieśmiało, ledwie dosłyszalnie. Obrócił się do niej, smutno na nią spojrzał, ujął ją za obydwie ręce. 
- Soniu, znowu masz słuszność. Bo to wszystko głupstwa, czcza gadanina! Widzisz: wiadomo ci przecie, że moja matka prawie nic nie posiada. Siostra jakimś trafem otrzymała wykształcenie i jest skazana na tułaczkę po kondycjach. Tylko we mnie pokładały nadzieję. Studiowałem, ale zabrakło mi środków i na jakiś czas musiałem porzucić uniwerstytet. Gdyby się to wlokło dalej, to mógłbym żywić nadzieję, że za jakie dziesięć, dwanaście lat (o ile wszystko pójdzie pomyślnie) zostanę jakimś nauczycielem czy urzędnikiem z pensją tysiąca rubli rocznie...

(Mówił tak, jakby dawał lekcję.) A do tego czasu matka wyschłaby z nędzy i trosk, a ja i tak nie zdołałbym zapewnić jej spokoju; siostra zaś... ha, siostrze mogło się przytrafić coś jeszcze gorszego!... Zresztą czemuż mam całe życie wszystkiego się wyrzekać, od wszystkiego odwracać, o matce zapomnieć, a krzywdę siostry, powiedzmy - grzeczniutko ścierpieć? Po co? Czy po to, żeby pogrzebawszy te dwie istoty obarczyć się nowymi - żoną i dziećmi, aby je także pozostawić później bez grosza i bez kawałka chleba? Otóż... otóż postanowiłem zawładnąć pieniędzmi starej i użyć ich na pierwsze lata, już nie dręczyć matki, zabezpieczyć sobie uniwersytet i pierwsze kroki po skończeniu uniwersytetu - a wszystko to zrobić szeroko, radykalnie, tak by stworzyć sobie zupełnie już nową karierę, wstąpić na nową, niezależną drogę... I oto... i oto Wszystko. Więc zabiłem... Żem zabił tę starą, to, ma się rozumieć, źle... ale dosyć o tym! Bezsilnie dowlókł się do końca swej opowieści i zwiesił głowę. 

- Och, to nie to, nie to - jęknęła udręczona - i czyż wolno... nie, to nie tak, nie tak! 
- Sama widzisz, że nie tak!... A przede opowiedziałem szczerze, wyznałem ci prawdę! 
- Taka to i prawda! O Boże!
- Przede zabiłem tylko wesz, Soniu, bezużyteczną, plugawą, szkodliwą. 
- Człowieka nazywasz wszą!
- Ha, ja wiem, że to nie wesz - odparł, dziwnie na nią patrząc. 
- Zresztą plotę, Soniu - dorzucił 
- dawno już plotę... To wszystko nie tak; masz słuszność. Całkiem, całkiem, całkiem inne są tu powody!... Od dawna z nikim nie rozmawiałem, Soniu... Bardzo mnie teraz boli głowa... 

Oczy pałały mu gorączkowym ogniem. Już prawie majaczył; niespokojny uśmiech błąkał mu się na ustach. Poprzez nastrój podniecenia już przezierała straszna niemoc. Sonia zdała sobie sprawę z tego, jak on się męczy. Sama też zaczynała czuć zawroty głowy. I jak on dziwnie mówi: niby nawet można coś zrozumieć, lecz... "jakże to! jakże! O Boże!" I w rozpaczy załamywała ręce.

- Nie, Soniu, to nie to! - nawiązał, znienacka podnosząc głowę, jak gdyby nagły zwrot myśli uderzył go i znów podniecił. 
- To nie to! Raczej... przypuść (tak! to rzeczywiście lepiej!), przypuść, że jestem ambitny, zawistny, zły, podły i mściwy, i... i może na dobitkę skłonny do pomieszania zmysłów. (Niech już będzie wszystko na raz! O wariactwie już dawniej napomykali, pamiętam!)

Wspomniałem ci przed chwilą, że nie stać mnie było na uniwersytet. Czy wiesz, że to może nieprawda? Matka by mi przysłała na, czesne, a na buty, ubranie, na chleb sam bym zarobił; na pewno! Nastręczały się korepetycje, proponowano po pół rubla.   Ale zeźliłem się i nie zechciałem. Właśnie zeźliłem się (dobre to słowo!). Zaszyłem się w kąt jak pająk. Przecie byłaś w mojej psiej budzie, widziałaś! A czy wiesz, Soniu, że niskie powały i ciasne pokoje dławią duszę i umysł ? Och, jakże nienawidzłem tego barłogu! Mimo to wychodzić z niego nie chciałem. Umyślnie nie chciałem! Całymi dniami i nocami nie wychodziłem, pracować nie chciałem, nie chciałem nawet jeść, wylegiwałem się wciąż. Jeśli Anastazja przyniesie- zjem, jeśli nie przyniesie - to i tak dzień zejdzie; umyślnie, na przekór nie upominałem się! W nocy nie ma światła, leżę po ciemku, a na świece zapracować nie chcę. Trzeba się było uczyć, a ja wyprzedałem książki; na moim stole, na skryptach i zeszytach, dotychczas leży warstwa kurzu na palec gruba. Najlepiej lubiłem leżeć i myśleć. Ciągle myślałem... I wciąż śniły mi się sny, różne dziwne sny - szkoda opowiadać jakie! I zaczęło mi się przywidywać, że... Nie, nie tak! znów nie tak opowiadam. Widzisz, wciąż pytałem siebie wówczas: czemu jestem tak głupi, że skoro inni są głupi i skoro już wiem na pewno, że są głupi, czemu sam nie chcę być mądrzejszy? Później zrozumiałem, Soniu, że jeśli czekać, aż wszyscy zmądrzeją, za długo to potrwa... Później zrozumiałem jeszcze, że tego nigdy nie będzie, że ludzie się nie zmienią i nikt ich nigdy nie przerobi, szkoda fatygi! Tak to jest, tak! To ich prawo... Prawo, Soniu. Tak jest!... I teraz wiem, Soniu, że kto mocny i silny rozumem i duchem, ten jest ich władcą. Kto na wiele się poważy, ten dla nich ma słuszność. Kto na więcej rzeczy umie pluć, ten jest ich prawodawcą, a kto się ośmieli więcej niż wszyscy inni, ten też ma najwięcej słuszności! Tak bywało dotychczas i tak będzie zawsze. Chyba tylko ślepy tego nie widzi.

Choć mówiąc to Raskolnikow patrzył na Sonię, jednak już nie dbał, czy ona zrozumie, czy nie. Gorączka go rozebrała. Był w jakimś mrocznym zachwyceniu. (Istotnie, zbyt długo z nikim nie rozmawiał!) Sonia pojęła, że ten ponury katechizm stal się jego wiarą i prawem. 
- Zrozumiałem wtedy, Soniu - ciągnął z egzaltacją - że władza tylko temu idzie do rąk, kto śmie nachylić się po nią i wziąć. Jeden, jeden tylko warunek obowiązuje: wystarczy odważyć się. Po raz pierwszy w życiu powziąłem wtenczas jedną myśl, której przede mną nikt i nigdy nie powziął. Nikt! Nagle, jasno jak słońce, ukazało mi się: czemuż dotychczas ani jeden człowiek nie ośmielił się i nie ośmiela, idąc obok całej tej głupoty, najprościej w świecie porwać ją za ogon i .wyrzucić do diabła! Ja... zapragnąłem poważyć się i zabiłem... Chciałem się tylko poważyć  Soniu, oto jedyny powód! 

- O, milcz pan, milcz! - krzyknęła Sonia podnosząc ręce.
- Odstąpiłeś Boga i Bóg cię poraził, oddal szatanowi!... 
- Aha, Soniu, kiedym wówczas leżał po ciemku, wciąż mi się zdawało, że to chyba diabeł mnie nagabuje, co?
- Milcz. Nie śmiej się, bluźnierco, nic nie rozumiesz. O Chryste! On nic, nic nie pojmie. 
- Daj pokój, Soniu, wcale się nie śmieję; wszak i sam wiem, że to diabeł mnie wlókł. Milcz, Soniu, milcz! - powtarzała mroczną determinacją. 
- Wszystko wiem. Wszystko to już przemyślałem i przeszeptalem sobie, gdym leżał wtedy po ciemku... Wszystko to sam ze sobą przedyskutowałem aż do ostatniego najdrobniejszego szczególiku i wiem wszystko, wszystko! Jakże mi obmierzła, och, jak obmierzła wtedy ta cała gadanina! Wszystko chciałem zapomnieć i rozpocząć na nowo, Soniu, i przestać giędzić! Czyż naprawdę sądzisz, że poszedłem, jak głupi, na złamanie karku? Poszedłem jak człowiek roztropny i to mnie właśnie zgubiło! Czy sądzisz na przykład, żem nie wiedział tego nawet, iż skoro już zacząłem pytali badać siebie: czy mam prawo posiadać władzę? jest to dowód, że nie mam prawa posiadać władzy. Albo skoro zadaję pytanie: czy człowiek jest wszą? więc widocznie człowiek nie jest wszą dla mnie, jest nią zaś dla takiego, komu to wcale nie przychodzi do głowy, i kto działa wprost, bez pytania... 

Jeżeli już tyle dni się męczyłem: czy poszedłby na to Napoleon, czy nie? I z pewnością czułem wyraźnie, że Napoleonem nie jestem... Całą, całą męczarnię tego ględzenia zniosłem, Soniu, i zapragnąłem otrząsnąć się, zrzucić to z karku; zapragnąłem, Soniu, zabić bez kazuistyki, zabić dla siebie, dla siebie tylko! Nie chciałem okłamywać nawet siebie. Zabiłem nie po to, by wspierać matkę - to nonsens. Nie po to zabiłem, aby posiadłszy środki i władzę stać się dobroczyńcą ludzkości. Bzdury! poprostu zabiłem; zabiłem dla siebie, dla siebie tylko, a czy stałbym się później czyimś   tam dobroczyńcą czy te całe życie, jak pająk, wciągałbym wszystkich w sieć i ze wszystkich wysysał soki - to w onych chwilach musiało mi być obojętne!... I nie pieniądze były mi potrzebne przede wszystkim, Soniu, kiedy zabiłem, nie tyle pieniądze były mi potrzebne, jak co innego... Teraz wiem to wszystko... Zrozum: może, idąc tą samą drogą, już bym nigdy nie powtórzył morderstwa. 

Czego innego musiałem się dowiedzieć, co innego popychało mnie: musiałem się dowiedzeć wtedy, dowiedzieć czym prędzej, czy jestem wszą jak wszyscy, czy też człowiekiem?!, Czy potrafię przekroczyć zasady moralne, czy też nie potrafię. Osmielę się schylić po władzę czy nie? Czy jestem drżącą kreaturą, czy też mam prawo...

- Zabijać? Czy masz prawo zabijać? - załamała ręce.
- E-ej, Soniu! - rzucił opryskliwie, chciał coś tłumaczyć, ale z pogardą umilkł. - Nie przerywaj mi, Soniu! Chciałem ci jedno tylko wykazać: że wtedy powlókł mnie diabeł, a dopiero później mi wyjaśnił, że nie miałem prawa tam iść, ponieważ jestem taką samą wszą jak inni! Natrząsnął się ze mnie diabeł, więc przyszedłem do ciebie! Podejmuj gościa! Gdybym nie był wszą, to czyżbym przyszedł do ciebie? Słuchaj: gdy wtenczas poszedłem do starej, poszedłem tylko spróbować... Zapamiętaj to sobie. 
- I zabiłeś! zabiłeś!
- Ale jak zabiłem? Czyż tak się zabija? Czyż tak idzie się zabijać, jak ja wówczas poszedłem! Kiedyś ci opowiem, jakem szedł... Czyż ja zabiłem staruchę? Siebie zabiłem, a nie staruchę. Ot tak, od razu, załatwiłem siebie na wieki!... Tę zaś starą zabił diabeł, nie ja... Dosyć, dosyć, Soniu, dosyć! Zostaw mirie-!--wykrzyknął nagle w spazmatycznej udręce- zostaw! Wsparł łokcie na kolanach i jak w kleszczach ściskał sobie głowę dłońmi. 
- Och, co za męczarnia!-wyrwało się boleściwie Soni.
- Więc co teraz począć, mów! - zapytał podnosząc nagle głowę i patrząc na Sonię z twarzą straszliwie wykrzywioną cierpieniem.
- Co począć! - zawołała, zerwała się z miejsca, a jej oczy, dotychczas pełne łez, roziskrzyły się nagle.
- Wstań! (Chwyciła go za ramię; podniósł się spozierając na nią ze zdumieniem.)
- Idź zaraz, w tej chwili, stań na rozdrożu, pokłoń się, najpierw pocałuj ziemię, którą splugawiłeś, potem się pokłoń całemu światu na wszystkie cztery strony i powiedz wszystkim głośno: "To ja zamordowałem!" Wtedy Pan Bóg znowu ześle ci życie. 
-Pójdziesz? Pójdziesz? - pytała go, cala drżąca jak w ataku, chwyciwszy go za obie ręce, mocno cisnąc je w swoich i patrząc na niego płomiennym wzrokiem. Zdumiał się, był prawie oszołomiony jej raptowną egzaltacją.
- Soniu, masz na  myśli katorgę? Trzeba żebym się oddał w ręce sprawiedliwości? - zapytał posępnie. - Przyjąć cierpienie i odkupić się przez nie - oto co trzeba. 
- Nie. Nie pójdę do nich, Soniu.
- A jakże, jakże żyć będziesz? Z czym będziesz żył? Czyż teraz to możliwe? W jaki sposób będziesz rozmawiał z matką? (Och, z nimi, z nimi co się teraz stanie!) Zresztą, co ja mówię! Wszak już porzuciłeś matkę i siostrę. Otoś już porzucił, porzucił, O Boże! - zawołała - przecież on to wszystko wie już sam! Jakże, jakże więc żyć bez ludzi! Co teraz będzie z tobą?
- Nie bądź dzieckiem, Soniu - wyszeptał. 
- Jakaż jest moja wina wobec nich? Po co mam iść? Co im powiem? To wszystko upiory tylko. Oni sami wyrzynają ludzi milionami i jeszcze mają to sobie za zasługę. To buhaje i szubrawcy, Soniu... Nie pójdę. Cóż im powiem? że zabiłem, a pieniędzy wciąć nie miałem odwagi, ukryłem pod głazem-dodał z cierpką ironią. 
- Sami będą się ze mnie śmiali, powiedzą: głupi, że nie wziął. Głupiec i tchórz! Nic, nic nie zrozumieją, Soniu, i nie są godni zrozumieć. Po co mam iść? Nie pójdę, Soniu, nie bądź dzieckiem... 
- Zamęczysz się, zamęczysz - powtarzała, z błagalną rozpaczą wyciągając do niego ramiona. 
- Kto wie, może się jeszcze tylko oszkalowałem - zauważył ponuro, jakby w zadumie 
- może jeszcze jestem człowiekiem, nie wszą, i zbyt pochopnie potępiłem siebie... Jeszcze będę walczył. Na ustach jego ukazał się wyzywający uśmieszek.
- Dźwigać taką mękę! I to całe życie, cale życie!...
- Przywyknę... - mruknął posępnie, w zamyśleniu. 
- Słuchaj - podjął po chwili 
- dosyć łez, pomówmy trzeźwo. Przyszedłem ci powiedzieć, że mnie teraz tropią, łapią... 
- Ach! - przeraziła się Sonia.
- Czemu krzyczysz! Sama chcesz, żebym szedł na katorgę, a teraz się nastraszyłaś? Ale wiedz: ja się im nie dam. Jeszcze z nimi będę walczył i nic mi nie zrobią. Nie posiadają prawdziwych poszlak. Wczoraj byłem w wielkim niebezpieczeństwie i myślałem, że już po mnie, lecz dzisiaj sprawy się poprawiły. Wszystkie ich poszlaki są o dwóch końcach, to znaczy, że ich oskarżenia mogę obrócić na moją korzyść 
- rozumiesz? - i obrócę: bo teraz już umiem... Ale do więzienia wpakują mnie na pewno. Gdyby nie przypadek, to może już i dzisiaj by mnie posadzili 
- tak, na pewno, a może nawet jeszcze posadzą dzisiaj... Tylko że to nic, Soniu: posiedzę, później mię wypuszczą... gdyż nie mają ani jednego prawdziwego dowodu i nie będą mieli, już ja ci ręczę. Na mocy zaś tego, co oni mają, nie sposób człowieka skazać. No, dosyć... Ja tylko tak... żebyś wiedziała. Z siostrą i matką postaram się zrobić jakoś tak, żeby nie uwierzyły i nie przestraszyły się... Zresztą moja siostra, zdaje się, ma teraz zapewniony byt... więc i matka... No, oto i wszystko. Swoją drogą bądź ostrożna. Będziesz mnie odwiedzaia-w-wiezieniu? 
-Oj bedę! będę!

Siedzieli obok siebie, smutni i przybici, niby dwoje rozbitków wyrzuconych po burzy na pusty brzeg. Patrzał na Sonię i czuł, ile jej miłości skupiło się na nim - i rzecz dziwna, zrobiło mu się nagle ciężko i boleśnie, że ktoś go tak kocha. Tak, to było dziwne i okropne doznanie! Idąc do Soni czuł, że w niej cala jego nadzieja i cala ucieczka, pragnął zwalić bodaj część swej męczarni - a oto teraz, gdy całe jej serce zwróciło się do niego, uczuł naraz i uświadomił sobie, że jest nieporównanie bardziej nieszczęśliwy niż przedtem. 

- Soniu - rzekł 
-Już lepiej nie przychodź do mnie, kiedy będę siedział w więzieniu. Sonia nic nie odparła, płakała. Minęło kilka minut.
- Masz krzyżyk? - spytała znienacka, jakby coś sobie przypomniawszy." Zrazu nie pojął pytania. 
-,Nie? prawda, że nie? Weź, ten z drzewa cyprysowego. Mnie pozostanie inny, miedziany, od Lizawiety. Zamieniłyśmy się z nią krzyżykami, Lizawieta mi dala swój, a ja jej dałam medalik. Teraz będę nosiła, krzyżyk od Lizawiety, a ten weź. Weź... przecie to mój! mój! 
- błagała go. 
- Razem mamy cierpieć, razem ten krzyż poniesiemy... 
- Tak- powiedział Raskolnikow. Nie chciał jej zmartwić. Lecz zaraz cofnął wyciągniętą po krzyżyk rękę. - Nie teraz, Soniu. Lepiej wezme później - dodał, by ją uspokoić. 
- Tak, tak, lepiej, lepiej - podchwyciła z przejęciem. 
- Gdy pójdziesz na cierpienie, wtedy go włożysz. Przyjdziesz do mnie, ja ci go włożę, pomodlimy się i pójdziemy. 
 
Raskolnikow podszedł do Soni. Wzięła go nagle za obie ręce i schyliła głowę na jego ramię. Ten  krótki pzyjacielski gest aż zdumiał Raskolnikowa, aż dziwnie mu było: jak to, najmniejszej odrazy, najmniejszego wstrętu do niego? Nawet ręka jej się nie wzdrygnęła. To już był jakiś bezmiar samoponiżenia. Tak przynajmniej to zrozumiał. Sonia nic nie mówiła. Raskolnikow uścisnął jej rękę i wyszedł. Zrobiło mu się okropnie ciężko. Gdyby w tej chwili mógł gdzieś odejść i zostać zupełnie sam, na całe życie bodaj, uważałby to za szczęście. Ale w ostatnich czasach, choć prawie stale bywał sam, żadną miarą nie mógł poczuć, że jest sam. Zdarzało się, że szedł za miasto, wchodził na szosę; pewnego razu zapędził się nawet do jakiegoś zagajnika; lecz im samotniejsze było miejsce, tym dosadniej czuł jakby czyjąś bliską i trwożną obecność, niekoniecznie straszną, ale jakoś nadmiernie doskwierającą, tak że czym prędzej wracał do miasta, mieszał się z tłumem, wstępował do szynków, do piwiarni, szedł na tandetę, na plac Sienny. Tu już bywało jakby lżej i nawet samotniej. W którejś jadłodajni pod wieczór śpiewano pieśni; przesiedział tam całą godzinę, słuchając, i pamiętał, że było mu bardzo przyjemnie. Lecz po jakimś czasie znów poczuł niepokój; jakby sumienie zaczęło go gryźć. "Siedzę tu sobie, słucham śpiewu, a czyż to właśnie powinienem robić?" - pomyślał. Zresztą od razu zdał sobie sprawę, że nie to jedno go korci; było jeszcze coś, co wymagało natychmiastowego załatwienia, lecz czego nie sposób było ani uświadomić sobie, ani oddać w słowach. Ciągle się to zwijało w jakiś kłębek. 
 
.....
Sonia? Po cóż by teraz miał iść do Soni? Znowu żebrać o jej łzy? Zresztą bał się Soni. Sonia - to nieubłagany wyrok, niezmienne postanowienie. U Soni jest tak: albo pójść jej drogą, albo jego. 
.....
Dwa wieczory z rzędu przychodził tutaj do Zofii Siemionowny. Opowiedział jej wszystko w całej rozciągłości. Jest mordercą. Zamordował staruszkę, wdowę po urzędniku, lichwiarkę, u której sam zastawiał rzeczy: zamordował także jej siostrę handlarkę, niejaką Lizawietę, która niespodzianie weszła podczas zabójstwa siostry. Zabił je obie siekierą, którą z sobą przyniósł. Zabił w celu rabunku, jakoż obrabował; zabrał pieniądze i niektóre rzeczy. Sam dosłownie oświadczył to wszystko Zofii Siemionownie, która też jedna zna ten sekret, ale w zabójstwie nie brała udziału ani słowem, ani uczynkiem, odwrotnie, przeraziła się tak samo jak pani teraz. Może pani być spokojna, ona go nie wyda. - To być nie może! - mamrotała Dunieczka bladymi, zmartwiałymi ustami; nie mogła tchu złapać. - To niemożliwe, nie ma żadnej, najmniejszej przyczyny, żadnego powodu... To kłamstwo  kłamstwo! - Ograbił --oto i cały wywód. Wziął pieniądze i rzeczy. Co prawda, wedle własnego jego zeznania nie zrobił użytku ani z pieniędzy, ani z rzeczy, ukrył je gdzieś pod głazem, gdzie też leżą dotychczas. Ale to dlatego tylko, że nie ma odwagi ich użyć.  
......
-Zbrodni? Jakiej zbrodni?! - huknął znienacka w dziwnie gwałtownej pasji.  Ze zabiłem plugawą, szkodliwą wesz, babsztyla, lichwiarkę nikomu niepotrzebną, za której zabicie czterdzieści grzechów się maże, która z biedaków wysysała soki 
- to ma być zbrodnia? Nie myślę o tej zbrodni i zmywać jej nie zamierzam. Czemu wszyscy mi wciąż wytykają: "Zbrodnia, zbrodnia!" Dopiero teraz jasno widzę cały nonsens mojej małoduszności, teraz, kiedym już postanowił iść na ten niepotrzebny wstyd! Decyduję się po prostu wskutek swej lichoty i nijakości, no i może jeszcze ze względu na korzyść, jak mi to proponował... ten... Porfiry!... 

- Rodia, Rodia, co ty mówisz! Przecie tyś przelał krew! - zawołała z rozpaczą Dunia. 
- Którą wszyscy przelewają - podchwycił nieomal zapamiętale 
- Która leje się i zawsze się lała na świecie jak wodospad, która leje się jak szampan i za którą wieńczą na Kapitolu i potem zwą dobroczyńcą ludzkości. Spójrzże uważniej i zrozum! Ja sam chciałem dobra dla ludzi, spełniłbym setki, tysiące dobrych uczynków zamiast tego jednego głupstwa, nie głupstwa nawet, tylko po prostu niezręczności, bo cala ta myśl nie była wcale tak głupia, jak się wydaje teraz wskutek niepowodzenia... (przy niepowodzeniu wszystko 'wydaje się głupim!). Przez to głupstwo pragnąłem tylko osiągnąć niezależność, postawić pierwszy krok, zdobyć środki, a później wszystko by się zatarło dzięki niewspółmiernie większemu pożytkowi... Ale ja, ja nawet pierwszego kroku nie wytrzymałem, ponieważ jestem - podły! W tym cały sęk! A mimo to nie będę patrzał waszymi oczami; gdyby mi się powiodło, włożono by mi wieniec, teraz zaś pchają mnie w żelaza! 
......
Już zapadał zmierzch, kiedy wszedł do Soni. Przez cały dzień czekała go w okropnym zdenerwowaniu.  
Soni przypomniało się, jak wczoraj Swidrygajłow powiedział jej, że Raskolnikow ma przed sobą dwie drogi: Sybir albo... Przy tym znała jego próżność, zuchwalstwo, wygórowaną ambicję i niedowiarstwo. "Czyż naprawdę tylko małoduszność i lęk śmierci może teraz kazać mu żyć?" - pomyślała wreszcie z rozpaczą. Tymczasem słońce już zachodziło. Smutna stała w oknie i nieruchomo patrzyła  ale przez to okno widać było tylko szczytowy, nietynkowany mur sąsiedniej kamienicy. W końcu, kiedy już doszła do zupełnej pewności, że nieszczęśnik nie żyje - wszedł do jej pokoju.  Radosny okrzyk wyrwał się z jej piersi. Ale spojrzawszy bacznie na jego twarz, zbladła raptownie. 

- Ano, tak - rzekł uśmiechając się Raskolnikow 
- Przyszedłem po twoje krzyżyki, Soniu. Przecie sama kazałaś mi iść na rozstaje, a teraz, gdy przyszło co do czego, stchórzyłaś, zdaje się?
Popatrzyła na niego ze zdumieniem. Dziwnym wydał jej się ten ton; wstrząsnęły nią dreszcze, ale po chwili zrozumiała, że i ten ton, i te słowa - wszystko to było sztuczne. Nawet mówiąc do niej patrzał jakoś w kąt i zdawał się unikać jej spojrzenia.
- Uważasz, Soniu, umyśliłem sobie, że może tak będzie korzystniej. Jest pewna okoliczność... Ale o tym długo trzeba by gadać, a nie warto. Wiesz, co mnie tylko złości? Bierze mnie gniew, że wszystkie te głupie, bestialskie gęby otoczą mnie zaraz, będą wybałuszać na mnie gały, zadawać mi swoje idiotyczne pytania, na które trzeba odpowiadać, będą wytykać palcami... Tfu!  
Nie mógł ustać na miejscu ani chwili, na żadnym przedmiocie nie mógł skupić uwagi. Myśli jego przeskakiwały jedna przez drugą, mówił od rzeczy, ręce z lekka mu drżały. Sonia milcząc wyjęła z szuflady dwa krzyżyki, cyprysowy i mosiężny, przeżegnała  się, przeżegnala Raskolnikowa i włożyła mu na pierś cyprysowy krzyżyk. 

- Aha, to ma być symbol tego, że biorę na siebie krzyż, che-che! Jak gdybym dotąd mało cierpiał! Cyprysowy, czyli zwyczajny; ten mosiężny, który należał do Lizawiety, bierzesz dla siebie. Pokaż no?! Więc ona go miała na sobie... w tamtej chwili? Znam dwa podobne krzyżyki, srebrny i z medalikiem. Rzuciłem je wtedy staruszce na piersi. Teraz by się przydały, mógłbym je włożyć... Zresztą gadam trzy po trzy, a zapomnę o interesie; jestem jakiś roztargniony!... Uważasz.

-Soniu przyszedłem właściwie po to, żeby cie uprzedzić, żebyś wiedziała... Oto i wszystko... Tylko w tym celu przyszedłem. (Hm, swoją drogą, myślałem, że powiem coś więcej.) Wszak chciałaś sama, żebym poszedł. Otóż teraz będę siedział w więzieniu, spełnią się twoje chęci, czemu więc płaczesz? I ty także? Przestań, daj pokój, och, jak mi to wszystko ciąży! Jednakże rodziło się w nim uczucie; patrzał na nią i serce mu się ścisnęło. "Dlaczego, dlaczego i ona też? - pomyślał - czymże dla niej jestem! Czemu płacze, czemu troszczy się o mnie, jak matka albo Dunia? Niańką mi będzie!"

- Przeżegnaj sie, pomódl choć raz - drżącym, nieśmiałym głosem poprosiła "Sonia; 
- O, co to, to ile ci się podoba! I z czystego serca to zrobię, Soniu, z czystego serca... (Co prawda chciał powiedzieć coś innego). 

 Wyszedłszy na ulicę przypomniał sobie, że się nie pożegnał z Sonią, że została pośrodku pokoju, w swej zielonej chustce, wystraszona jego okrzykiem. Przystanął na krótko. A w tejże chwili oślepiła go pewna myśl - jakby umyślnie czekająca, by go oszołomić do reszty. Po co, na co chodziłem do niej teraz? Powiedziałem jej, że w interesie; jakiż to był interes? Żadnego interesu nie miałem. Czy po to, by jej oświadczyć, że idę? No to cóż z tego? To mi dopiero interes! Czyżbym ją pokochał? Przecież nie, nie? Przecież odpędziłem ją tylko co jak psa. Może istotnie trzeba mi było jej krzyżyków? O, jakże nisko upadłem! Nie, trzeba mi było jej łez, chciałem widzieć jej przestrach, patrzeć, jak boli i dręczy się jej serce! Chciałem choć trochę się zaczepić, pomarudzić, popatrzeć na człowieka! A jeszcze miałem czoło liczyć na siebie. Bóg wie co sobie wyobrażać - ja, nędzarz i nędznik, ja szuja, szuja!

EPILOG


Syberia. Na brzegu szerokiej pustynnej rzeki leży miasto, jeden z ośrodków administracyjnych Rosji; w mieście jest twierdza, w twierdzy więzienie. W tym więzieniu już dziewięć miesięcy przebył katorżnik drugiej kategorii - Rodion Raskolnikow. Od dnia jego zbrodni minęło prawie półtora roku.  Rozprawa sądowa odbyła się bez większych trudności. Przestępca obstawał przy swym zeznaniu dobitnie, dokładnie i jasno, nie gmatwając okoliczności, nie łagodząc ich na swoją korzyść, nie zniekształcając faktów, nie zapominając o najdrobniejszych szczegółach. Opowiedział, najdokładniej cały przebieg zabójstwa: wyświetlił tajemnicę zastawu, który znaleziono w ręku zabitej staruszki; szczegółowo opowiedział o tym, jak wziął klucze zabitej, opisał te klucze, opisał  kuferek i czym był napełniony; ba, wyliczył niektóre leżące w nim poszczególne przedmioty ...

Wskazał kamień - koło bramy na podwórku   pod którym to kamieniem rzeczywiście znaleziono rzeczy i sakiewkę. Słowem sprawa była jasna. Sędziów śledczych i trybunał bardzo zdziwiło między innymi to, że ukrył sakiewkę i rzeczy pod głazem nie korzystając z nich, najbardziej zaś to, że nie tylko nie pamiętał szczegółowo wszystkich rzeczy, jakie sobie przywłaszczył, lecz nawet pomylił się co do ich liczby. Właśnie ta okoliczność, że ani razu nie otworzył sakiewki i wcale nie wiedział, ile mianowicie znajduje się w niej pieniędzy, brzmiała nieprawdopodobnie (w sakiewce znaleziono trzysta siedemnaście rubli srebrem oraz trzy monetki dwudziestokopiejkowe; niektóre najwartościowsze banknoty, leżące długo pod kamieniem z wierzchu, uległy wielkiemu uszkodzeniu).

Długo nalegano, chcąc się dowiedzieć: dlaczego to podsądny kłamie na temat tej jednej okoliczności, gdy tymczasem do calej reszty przyznaje się dobrowolnie i szczerze? W końcu niektórzy (ci najskłonniejsi do psychologizowania) uznali nawet, że może istotnie nie zajrzał do sakiewki i dlatego nie wie, co w niej było; nie wiedząc o tym, zaniósł wszystko pod kamień. Ale stąd natychmiast wysnuto wniosek, ze zatem i zbrodnia została popełniona w stanie przejściowego zaćmienia umysłu że tak powiemy pod wpływem chorobliwej manii zabójstwa i grabieży dla samej grabieży i zabójstwa, bez dalszych widoków i bez rachuby zysku. Tu, jak na zawołanie, przyszW najnowsza modna teoria chwilowego obłąkania, którą w naszych czasach tak często próbuje się stosować do niektórych przestępców. 

Ponadto wielu świadków - doktor Zosimow, byli koledzy, gospodyni, służąca -  twierdziło, że od dawna trwał jakiś hipochondryczny stan Raskolnikowa. Wszystko to walnie się przyczyniło do wniosku, że Raskolnikow  niezupełnie przypomina zwykłego mordercę -zbója i rabusia, że tu kryje się coś innego. Ku największej irytacji osób popierających takie mniemanie sam przestępca prawie nie próbował się bronić: na ostateczne pytanie: co mianowicie mogło go skłonić do, morderstwa i dlaczego popełnił rabunek, odpowiedział bardzo jasno, z nader wyraźną dokładnością, że przyczyną wszystkiego była jego zła sytuacja materialna i nędza i bezradność, chęć utorowania sobie kariery życiowej za pomocą trzech oo najmniej tysięcy rubli, które spodziewał się znaleźć u zabitej. Zdecydował się na mord wskutek swego lekkomyślnego i małodusznego  charakteru, będąc ponadto rozjątrzony prywacjami i niepowodzeniami.

Na pytanie zaś, co mianowicie skłoniło go, że się przyznał do winy, odparł bez ogródek, że szczera skrucha. Wszystko to było niemal brutalne...  

Wyrok okazał się jednak łagodniejszy, niż można było przypuszczać - może właśnie dlatego, że przestępca  nie tylko nie chciał się usprawiedliwic lecz i owszem, jak się zdaje, pragnął jeszcze więcej obciążyć siebie. Uwzględniono wszystkie dziwne i osobliwe okoliczności tej sprawy. Najmniejszej kwestii nie ulegał chorobliwy stan i kiepska sytuacja zbrodniarza przed popełnieniem czynu. To, że nie skorzystał z zagrabionych rzeczy, położono częściowo na karb wyrzutów sumienia, częściowo na karb niezupełnie normalnego stanu jego władz umysłowych w czasie dokonania zbrodni. Fakt niezamierzonego zabójstwa Lizawiety posłużył nawet za dowód wzmacniający to ostatnie przypuszczenie: bo i jakże? człowiek popełnia dwa zabójstwa, a zarazem nie pamięta, że drzwi są otwarte! Wreszcie dobrowolne przyznanie się do winy w tym akurat czasie, gdy się sprawa zawikłała beznadziejnie wskutek kłamliwych samooskarżeń upadłego na duchu sekciarza Mikołaja, na domiar wtedy, gdy przeciw istotnemu sprawcy nie tylko nie było wyraźnych poszlak, lecz prawie żadnych poważniejszych podejrzeń - wszystko to wpłynęło ostatecznie na złagodzenie losu oskarżonego. 

Zupełnie niespodziewanie wyszły na jaw inne jeszcze okoliczności rzucające na podsądnego wielce korzystne światło. Były student Razumichin wyszperał gdzieś wiadomość i przedstawił dowody, że przestępca Raskolnikow za swego pobytu na uniwersytecie z ostatnich groszy pomagał pewnemu ubogiemu koledze studentowi, gruźlikowi,  i prawie go utrzymywał  w ciągu jednego półrocza. Gdy zaś kolega umarł, oskarżony zajął się pozostałym przy życiu, starym i schorowanym ojcem zmarłego (kolega od trzynastego bodaj roku życia z własnej pracy utrzymywał i żywił ojca), ulokował w końcu tego starego w lecznicy, a po jego śmierci sprawił mu pogrzeb. Wszystkie te wiadomości wywarły pewien wpływ dodatni na rozstrzygnięcie losów Raskolnikowa. Była jego gospodyni, matka zmarłej narzeczonej Raskolnikowa, wdowa Zarnicyna, zeznała również, że gdy jeszcze mieszkali w innym domu, przy Pięciu Węglach, Raskolnikow podczas pożaru nocnego uratował z  płomieni  dwoje drobnych dzieci, przy czym uległ poparzeniom. Fakt ten zbadano skrupulatnie, a wiarygodność jego potwierdziło wielu świadków. Słowem, skończyło się na tym, że przestępcę skazano na katorge drugiej kategorii, na osiem lat zaledwie a to z racji przyznania się jego do winy oraz kilku innych okoliczności łagodzących. 
 ......
W pięć miesięcy po dobrowolnym zgłoszeniu się przestępcy  zapadł wyrok Przy pozegnaniu wszyscy płakali. W tych, ostatnich dniach Raskolnikow był bardzo zamyślony, ustawicznie wypytywał o matkę i wciąż się o nią troszczył. A nawet dręczył się o nią tak bardzoj że to niepokoiło Dunię. Dowiedziawszy się szczegółowa o chorobliwym nastroju matki, bardzo spochmumiał. Z Sonią był jakoś szczególnie nierozmowny cały ten czas. Sonia korzystając z pieniędzy, które jej zostawił Swidrygajłow  dawno już poczyniła przygotowania i wybierała się ruszyć za tą partią aresztantów, w której on będzie wysłany.   
.......
Raskolnikow długo nie wiedział o śmierci matki, choć korespondencja z Petersburgiem nawiązała się od razu po jego przybyciu na Syberię. Uczyniła to Sonia, która regularnie co miesiąc pisała do Petersburga na ręce Razumichina i regularnie co miesiąc otrzymywała z Petersburga odpowiedź....Listy Soni były wypełnione najbardziej powszednią rzeczywistością, najbardziej prostym i jasnym opisem całego życia Raskolnikowa na katordze. Nie znalazłbyś tu ani wyrazu własnych jej nadziei, ani planów na przyszłość, ani sprawozdania z własnych jej uczuć. Zamiast starać się odmalować nastrój jego ducha i w ogóle całe jego życie wewnętrzne, podawała same tylko fakty, to znaczy jego własne słowa, ścisłe wiadomości o stanie jego zdrowia, czego sobie życzył takiej a takiego dnia, gdy go odwiedziła, o co ją prosił, co jej zleci i tak dalej. Wszystkie te wiadomości komunikowała nadzwyczaj  szczegółowo. 

.... Sonia donosiła stale, że jest posępny, małomówny i prawie wcale się nie interesuje wieściami, które ona mu przekazuje za każdym razem na podstawie otrzymanych listów; że niekiedy pyta  o matkę; a gdy nareszcie, widząc, że już przeczuwa prawdę, zawiadomiła go o śmierci matki, ku jej zdziwieniu nie wywarło to na nim, zdaje się silniejszego wrażenia, przynajmniej na to wyglądało. Pisała między innymi, że choć z pozoru tak się w sobie zapadł i jakby zamknął przed wszystkimi, jednał nowe swe życie traktuje bardzo prosto i bezpośrednio, wyraźnie rozumie swoją sytuację, nie oczekuje nic lepszego, nie żywi żadnych lekkomyślnych nadziei (jak to zwykle bywa w jego położeniu) i że go prawie nie dziwi żaden szczegół nowego otoczenia, tak bardzo niepodobnego do poprzedniej egzystencji. Pisała, że zdrowie jego jest zadowalające. Chodzi na roboty, od których się nie uchyla i na które się nie naprasza. Wikt jest mu prawie obojętny; ale wikt ten, z wyjątkiem niedziel i dni świątecznych, tak jest podły, że Raskolnikow chętnie przyjął wreszcie od niej, Soni, trochę pieniędzy ażeby móc codziennie pijać herbatę, o całą zaś resztę prosił nie troszczyć się, zapewniając, że te wszystkie starania drażnią go tylko. Następnie Sonia pisała, że w więzieniu mieszka on wspólnie ze wszystkimi; wnętrza nie widziała, ale wnioskuje, że jest tam ciasno, ohydnie i niezdrowo; Raskolnikow śpi na pryczy, podściela wojłok, nic innego urządzić sobie nie chce. Ale że żyje tak prostacko i biednie bynajmniej nie w myśl jakiegoś z góry powziętego planu czy zamiaru, tylko po prostu z nieuwagi i obojętności na swe zewnętrzne losy. 

Sonia pisała wprost, że - z początku zwłaszcza - nie tylko się nie interesował jej odwiedzinami, lecz prawie na nią gderał, był z nią milczący i nawet szorstki; pod koniec jednak te odwiedziny weszły mu w zwyczaj, stały się nieomal potrzebą, tak że bardzo tęsknił, gdy była przez kilka dni chora i nie mogła go odwiedzać. W święta widuje go pod bramą więzienną i w kordegardzie, dokąd go do niej wywołują na kilka minut; w dnie powszednie - na robotach, gdzie wstępuje do niego, albo w warsztatach, albo w cegielniach, albo w drwalniach na brzegu Irtysza. O sobie donosiła, że się jej udało nawiązać w mieście kilka znajomości, ba, zapewnić sobie protekcję, że trudni się szyciem, a ponieważ w mieście prawie nie ma szwaczek, więc w wielu domach stała się nieodzowną; nie wspominała tylko o tym, że dzięki niej również i Raskolnikow cieszył się pewnymi względami władz, że mu wyznaczono lżejsze prace et cetera. Wreszcie nadeszła wiadomość, że Raskolnikow stroni od wszystkich, że współwięźniowie go nie lubią, że milczy całymi dniami i staje się coraz bledszy. Nagle w ostatnim liście Sonia napisała, że zachorował bardzo poważnie i przebywa w lecznicy, w oddziale aresztantów... 

Był chory od dawna; ale to nie okropności życia na katordze, nie ciężkie roboty, nie jadło, nie ogolona głowa, nie zszyta z gałganów odzież złamały go: och! co mu tam było do tych wszystkich mąk i uciemiężeń! Owszem, był nawet rad z roboty: zmęczywszy się fizycznie, przynajmniej zdobywał sobie kilka godzin spokojnego snu. I jakież znaczenie miała dla niego strawa - ta cienka lura z karaluchami? Poprzednio, jako student, często nie miewał i tego. Odzież jego była ciepła i dostosowana do trybu życia. Kajdan nawet nie czuł na sobie. Czy miał się wstydzić ogolonej głowy i pstrej kurty? Wobec kogo? Wobec Soni? Sonia bała się go, więc miałby się jej wstydzić ? A jednak! Wstydził się nawet Soni, którą też gnębił za to pogardliwym i gburowatym traktowaniem. Ale nie ogolonej głowy i kajdan się wstydził: dotkliwie zraniona była jego duma, i właśnie ze zranionej dumy zachorował. 

O, jakże byłby szczęśliwy, gdyby mógł siebie winić! Zniósłby wtedy wszystko, nawet wstyd i hańbę. Sądził siebie surowo, ale zatwardziałe jego sumienie nie znajdowało w przeszłości żadnej szczególnie okropnej winy, chyba tylko zwykle chybienie, które każdemu mogło się przytrafić. Wstydził się właśnie tego, że on, Raskolnikow, zaprzepaścił się tak na oślep, beznadziejnie, głucho i głupio, z jakiegoś wyroku ślepego losu i teraz musi ukorzyć się i poddać "nonsensowi" jakiegoś tam werdyktu, o ile chce uzyskać choć trochę spokoju. Udręka bezprzedmiotowa i bezcelowa w teraźniejszości, w przyszłości jedna nieustanna ofiara,- przez która nic się nie osiąga - oto, co mu pozostało na świecie. 

I cóż z tego, że za osiem lat będzie miał dopiero trzydzieści dwa lata i ze można będzie zacząć żyć na nowo! Po co ma żyć? Jakie wytknąć sobie cele? Do czego dążyć? Żyć, aby istnieć? Ależ on i dawniej był tysiąc razy gotów oddać swoje istnienie dla idei, dla nadziei, nawet dla ułudy. Samo istnienie nigdy mu nie wystarczało; zawsze chciał czegoś więcej. Możejto właśnie ta jego siła pragnień kazała mu wtedy uwierzyć, że jest człowiekiem, któremu wolno więcej niż innym. I gdybyż przynajmniej los zesłał mu skruchę - skruchę palącą, która miażdży serce, odpędza sen, taką skruchę, której okrutne męczarnie nasuwają myśl o stryczku lub o topieli! O, on by się z niej ucieszył! Męczarnie i łzy - to przede także życie. Ale nie czuł skruchy z powodu swej zbrodni. Mógłby się przynajmniej złościć na swą głupotę, jak złościł się dawniej na niedorzeczne i głupie swe postępowanie, które go doprowadziło do więzienia. Ale teraz, już w więzieniu, na wolności, ponownie rozważył i przemyślał wszystkie swoje postępki i wcale nie uznał, by miały być tak głupie i niedorzeczne, jak mu się zdawało dawniej, w owym strasznym czasie. 

"Dlaczego, dlaczego - dumał - myśl moja była głupsza od innych myśli i teorii, które się roją i zderzają jedna z drugą na świecie, odkąd ten świat istnieje? Wystarczy tylko popatrzeć na sprawę spojrzeniem całkowicie niezależnym, szerokim, wyzutym z utartych wpływów, a wtedy na pewno myśl moja wyda się bynajmniej nie tak... dziwna. O wy, groszowi mędrcy i negatorzy, czemu się zatrzymujecie w pół drogi!" "Dlaczego mój czyn wydaje im się tak szkaradny?" - pytał siebie.

-Czy dlatego, że jest występny? Cóż oznacza słowo "występek" ? Sumienie mam spokojne. Zapewne, zostało do konane przestępstwo kryminalne; zapewne, została naruszona litera prawa i przelana krew; ślicznie, weźcież za literę prawa moją głowę... i basta! Naturalnie, w takim razie nawet liczni dobroczyńcy ludzkości, którzy nie odziedziczyli władzy, tylko sami ją zagarnęli, powinni byli być powieszeni od razu po pierwszych swych krokach. Ale tamci ludzie potrafili to wytrzymać i dlatego mają słuszność, ja zaś nie wytrzymałem, a przeto nie miałem prawa pozwolić sobie na ten krok." Upatrywał zbrodnię jedynie w tym, że nie wytrzymał i że dobrowolnie zgłosił swą winę. Cierpienie sprawiała mu również myśl: czemu podówczas nie odebrał sobie życia? Dlaczego stał wtedy nad rzeką, ale wolał się zgłosić? Czy rzeczywiście pragnienie życia jest tak silne i tak trudno je pokonać? Przecież pokonał je Swidrygajłow, który bał się śmierci. Z udręką zadawał sobie to pytanie i nie mógł zrozumieć, że może już nawet wtedy, gdy stal nad rzeką, wyczuwał w sobie i w swych przekonaniach głęboki fałsz. Nie rozumiał, że to poczucie mogło być zapowiedzią tego, co przyjdzie w jego życiu, przyszłego zmartwychwstania, przyszłego nowego poglądu na życie. Raczej upatrywał w tym tylko tępą przemoc instynktu, której ani stargać nie był w stanie, ani jej przekroczyć (wskutek swej słabości i nijakości). 

Patrzał na współwięźniów i podziwiał, że oni także kochają życie tak bardzo, tak bardzo je cenią! Owszem, zdawało mu się, że w więzieniu kochają je, cenią, drżą o nie jeszcze bardziej niż na wolności. Jakież męczarnie, jakie pastwienie się przeżyli niektórzy z nich, na przykład włóczędzy? Czyż naprawdę może mieć dla nich tak wielkie znaczenie jakiś jeden promień słońca, odwieczny bór, gdzieś w nieznanej głuszy zimne źródełko, które spostrzegli może dwa, trzy lata temu i o którego ponownym zobaczeniu włóczęga marzy niby o schadzce z kochanką, widzi je w snach, widzi obok niego zieloną trawkę, a w krzakach śpiewającego ptaszka! Pilniej się przyglądając widział przykłady jeszcze bardziej niewytłumaczone. W więzieniu, w -otaczającym go środowisku, Raskolnikow, naturalnie, wielu rzeczy nie zauważał, a i wcale nie chciał zauważyć. Żył jak gdyby ze spuszczonym wzrokiem; patrzenie było dla niego wstrętne i nieznośne. Lecz ostatnio niejedna rzecz zaczęła go dziwić i jakoś mimo woli jął dostrzegać to, czego dotąd ani podejrzewał. W ogóle zaś i najbardziej zdumiewała go ta straszliwa, ta nieprzebyta otchłań, która się rozwierała pomiędzy nim a wszystkimi tymi ludźmi. Jak gdyby on i oni należeli do różnych narodów. On i oni patrzyli na siebie wzajem nieufnie i nieprzy jaźnie. Znał i rozumiał ogólne powody takiego rozbratu, lecz nigdy dotychczas nie byłby się zgodził, że te powody mogą być istotnie tak głębokie i silne.

Między innymi w więzieniu odsiadywali karę Polacy, przestępcy polityczni. Ci po prostu uważali tych ludzi za gburów, chamów i gardzili nimi patrząc na nich z góry; natomiast Raskolnikow nie mógł tak na to spojrzeć: widział wyraźnie, że ciemni ci ludzie są pod niejednym względem znacznie rozumniejsi od tychże Polaków. Byli tu również i tacy Rosjanie, którzy zanadto pogardzali swym otoczeniem - jeden były oficer i dwaj seminarzyści. Raskolnikow jasno widział także ich pomyłkę.  Jego nikt nie lubił, wszyscy go unikali. Ostatnio zaczęto go nawet nienawidzić. Za co? Tego nie wiedział. Gardzili nim, drwili z niego, śmiali się z jego zbrodni tacy, którzy mieli na sumieniu zbrodnie daleko cięższe. 

- Tyś pan! - mówili mu. 
- Czyż to dla ciebie 
- iść z siekierą? Nie pański to interes.
W drugim tygodniu wielkiego postu wypadła jego kolejka przygotowywania się do komunii wraz ze swoim oddziałem. Chodził do cerkwi i modlił się wspólnie z innymi. Sam nie wiedział, z jakiej racji kiedyś wynikła kłótnia; wszyscy hurmem wpadli na niego zajadle: 
- Tyś bezbożnik! W Boga nie wierzysz! - krzyczeli mu. 
- Warto by cię zakatrupić. Nigdy nie mówił z nimi o Bogu i o wierze, a oto chcą go zabić jako bezbożnika; milczał i nie oponował. Któryś katorżnik porwał się na niego zapamiętale. Raskolnikow oczekiwał spokojnie i w milczeniu: nie zmrużył powiek, twarz mu nie drgnęła. Strażnik zdążył stanąć pomiędzy nim a napastnikiem - inaczej krew by się polała. 

Nie do rozwiązania była dla niego jeszcze jedna kwestia:dlaczego oni wszyscy tak polubili Sonię?

Nie starała się im przypodobać; spotykali ją rzadko, czasami tylko na robotach, gdy przychodziła na krótką chwilę, żeby się z nim zobaczyć. A tymczasem wszyscy już ją znali, wiedzieli o tym, że przyjechała tu za nim, wiedzieli, gdzie mieszka, jak żyje. Pieniędzy im nie dawała, nie świadczyła też szczególniejszych usług. Raz tylko, na Boże Narodzenie, przyniosła dla nich wszystkich poczęstunek: pierogi i kołacze. Ale stopniowo między nimi a Sonią ustaliła się bliższa komitywa: pisywała im listy do krewnych i nadawała je na poczcie. Ich krewni i krewne, przyjeżdżając do miasta, na ich prośbę zostawiali u Soni rzeczy dla nich, a nawet pieniądze. Ich żony i kochanki znały ją i odwiedzały. I kiedy przychodziła do Raskolnikowa na miejsce pracy albo gdy mijała oddział aresztantów udających się na roboty - wszyscy zdejmowali czapki, wszyscy się kłaniali. "Zofio Siemionowno, opiekunko nasza poczciwa, serdeczna!" - mówili ci brutalni, napiętnowani katorżnicy do tej drobnej i chudziutkiej istoty. Uśmiechała się, kiwała głową i wszyscy lubili, gdy się do nich uśmiechała. Lubili nawet jej chód, obracali się, żeby za nią patrzeć, chwalili ją, chwalili za to nawet, że taka jest malutka - sami już nie wiedzieli, za co jeszcze ją pochwalić. Nawet  chodzili do niej się leczyć. 

Przeleżał w szpitalu cały koniec postu i Wielki Tydzień. Będąc już na wyzdrowieniu przypomniał sobie swoje sny z czasów gorączki i maligny. Zdawało mu się w chorobie, w majaczeniu, że cały świat skazany jest na pastwę jakiejś strasznej, niesłychanej i niewidzianej morowej zarazy, ciągnącej z głębi Azji na Europę. Zginąć mają wszyscy oprócz kilku nader nielicznych wybrańców. Pojawiły się jakieś nowe złośliwe drobnoustroje, które się zagnieżdżały w ciałach ludzi. Lecz były to duchy obdarzone rozumem i wolą. Ludzie, którzy je przyjęli w siebie, natychmiast dostawali obłędu i opętania. Ale nigdy, nigdy ludzie nie poczytywali siebie za tak mądrych i niezachwianych w prawdzie, za jakich uważali siebie ci zarażeni. Nigdy nie mieli swych wyroków, swych wniosków naukowych, swych przekonań moralnych i wierzeń za tak niezbite. Całe osiedla, całe miasta i ludy ulegały zarazie i wariowały.

Wszyscy byli w rozterce i nie pojmowali się nawzajem, każdy sądził, że w nim jednym tkwi prawda. i dręczył się patrząc na innych, bił się w piersi, płakał i załamywał ręce. Nie wiedzieli, kogo i jak »ądzić, nie umieli uzgodnić, co należy uważać za zło, a co za dobro. Nie wiedzieli,kogo oskarżyć, kogo usprawiedliwić. Ludzie zabijali jeden drugiego w jakiejś niedorzecznej złości. Ruszali jedni na drugich całymi zastępami, ale te zastępy już w czasie wyprawy zaczynały nagle szarpać się same, szeregi szły w rozsypkę, rzucali się na siebie wzajem, kłuli bagnetami, wyrzynali, gryźli i pożerali jedni drugich. Po miastach całymi dniami bito w dzwony: zwoływano wszystkich, ale kto wzywa i po co - tego nikt nie wiedział, i wszyscy byli w trwodze. Porzucono najzwyklejsze rzemiosła, gdyż każdy proponował nowe pomysły, własne poprawki - i nie umiano się pogodzić. Ustała uprawa roli. Tu i ówdzie ludzie zbijali się w kupy, postanawiali coś razem, przysięgali, że się nie rozstaną - ale natychmiast rozpoczynali coś zupełnie innego, niż sami przed chwilą zamierzali, odzywały się wzajemne oskarżenia, wywiązywały bójki i rzezie. Wybuchły pożary, rozsrożył się głód. Ginęli wszyscy i wszystko. Choroba potęgowała się i zagarniała coraz to nowe obszary. Na całym świecie mogło ocaleć zaledwie kilku ludzi; ci byli czyści, wybrani, przeznaczeni do tego, by zapoczątkować nowy rodzaj ludzki i nowe życie, oczyścić i odświeżyć ziemię, ale nikt i nigdzie ludzi tych nie widział, nikt nie słyszał ich słów i głosów. Męczyło Raskolnikowa, że wszystkie te bezsensowne majaki tak smutno i dręczące odzywają się w jego wspomnieniach, że tak długo nie mija wrażenie tych gorączkowych przywidzeń... 

Nastał drugi tydzień po Wielkanocy. Dnie były cieple, pogodne, wiosenne; w oddziale aresztanckim pootwierano okna (zakratowane, pod którymi przechadzał się wartownik). Przez cały czas jego choroby Sonia mogła go odwiedzić w szpitalu tylko dwukrotnie: za każdym razem trzeba się było wystarać o zezwolenie, a to było żmudne. Ale często przychodziła na dziedziniec szpitalny, pod okna, zwłaszcza nad wieczorem, niekiedy tak sobie tylko, żeby postać chwilę na dworze i bodaj z daleka popatrzeć na okna. Któregoś wieczoru Raskolnikow, prawie całkiem już zdrowy, zasnął; po przebudzeniu podszedł do okna i nagle zobaczył z daleka, u wrót szpitalnych - Sonię. Stała i jakby czegoś oczekiwała. W tej chwili poczuł skurcz serca, drgnął i co rychlej odszedł od okna.

Nazajutrz Sonia nie przyszła, ani dnia następnego; zdał sobie sprawę, że czeka jej z niepokojem. Wreszcie go wypisano. Przyszedłszy do więzienia dowiedział się od towarzyszy, że Zofia Siemionowna zachorowała, leży u siebie w domu i nigdzie nie wychodzi. Bardzo się zaniepokoił, posyłał do niej po wiadomości. Wkrótce mu doniesiono, że jej choroba nie jest niebezpieczna. Sonia ze swej strony, dowiedziawszy się, że on tak do niej tęskni i tak się o nią troszczy, przysłała mu liścik napisany ołówkiem, gdzie zawiadamiała, że już się ma znacznie lepiej, że to błahe zaziębienie i ze niedługo, bardzo niedługo przyjdzie zobaczyć się z nim przy robocie. Gdy czytał ten liścik, serce tłukło mu się mocno i boleśnie. Dzień był znowu pogodny i ciepły. Wczesnym rankiem, o jakiej szóstej, Raskolnikow udał się na roboty, na brzeg rzeki, gdzie w szopie urządzony był piec do wypalania alabastru i gdzie się ten alabaster kruszyło. Przyszło tu wszystkiego trzech pracowników. Jeden z więźniów poszedł pod strażą wartownika do twierdzy po jakieś narzędzia, drugi narąbał drew i począł je nakładać do pieca.

Raskolnikow wyszedł z szopy na brzeg, usiadł na złożonych pod szopą bierwionach i patrzał na szeroką, pustą rzekę. Z wysokiego brzegu roztaczał się rozległy widok. Z oddali, spoza rzeki, cichutko dolatywała jakaś pieśń. Tam, na zalanym słońcem, bezkresnym stepie, niby ledwie dostrzegalne punkciki czerniały jurty koczowników. Tam była wolność, żyli tam inni ludzie, zgoła niepodobni do tutejszych, tam - zdawało się - sam czas stanął, jak gdyby jeszcze nie minęły wieki Abrahama i jego stad. Raskolnikow siedział, spoglądał nieruchomo, nie odrywając oczu; myśli roztapiały mu się w marzeniach, w kontemplacji; właściwie o niczym nie myślał, ale wzruszała go i nękała jakaś tęsknota. 

Naraz obok niego ukazała się Sonia. Podeszła niepostrzeżenie i usiadła tuż przy nim. Było jeszcze bardzo wcześnie, poranny chłód jeszcze nie złagodniał. Sonia miała na sobie swój biedny, stary płaszczyk i zieloną chustkę. Twarz jej, chudsza, bledsza, wymizerowana, nosiła ślady przebytej świeżo choroby. Życzliwie i radośnie uśmiechnęła się do niego, ale swoim zwyczajem nieśmiało wyciągnęła rękę. Zawsze wyciągała do niego rękę nieśmiało, czasem nawet nie podawała jej całkiem, jak gdyby w obawie, że on ją odepchnie. Raskolnikow zawsze brał jej dłoń jakby z obrazą, witał Ją zawsze jakby z irytacją, czasami milczał uporczywie przez całą jej wizytę: Bywało, że truchlała przed nim i odchodziła głęboko zasmucona. Teraz jednak ich ręce się nie rozłączały.; szybko, przelotnie spojrzał na nią, nic nie powiedział i wbił oczy w ziemię. Byli sami, nikt ich nie widział. Strażnik się odwrócił. Sam nie wiedział, jak to się stało, lecz nagle coś jakby go poderwało i rzuciło do jej nóg. Płakał i obejmował jej kolana. Zrazu się przeraziła, twarz jej zmartwiała. Zerwała się z miejsca i patrzyła na niego drżąc. Ale natychmiast, w tejże chwili pojęła wszystko. W jej oczach zajaśniało bezgraniczne szczęście: zrozumiała i już nie było dla niej wątpliwości, że ją kocha, kocha ją nieskończenie, i że oto nareszcie przyszła jednak ta chwila...

Chcieli coś mówić, lecz nie mogli, łzy stanęły im w oczach. Oboje byli bladzi i wychudli; ale w tych mizernych, bladych  twarzach już promieniał świt odnowionej przyszłości, pełnego   odrodzenia ku nowemu życiu. Wskrzesiła ich miłość, serce każdego z nich miało w sobie niewyczerpane źródło życia dla serca drugiego. Postanowili czekać cierpliwie. Pozostawało im jeszcze siedem lat; a do tego czasu - tyle nieznośnej udręki i tyle bezgranicznego szczęścia! Ale zmartwychwstał i wiedział o tym, czuł to w pełni całym odnowionym jestestwem, ona zaś - ona | przecież żyła tylko jego życiem. Wieczorem tego dnia, gdy już zamknięto kazamaty. Raskolnikow leżał na pryczy i myślał o Soni. Tego dnia wydało mu się nawet, że wszyscy katorżnicy, jego byli wrogowie, 1 już patrzą na niego inaczej. Sam nawiązywał z nimi rozmowy, a oni mu odpowiadali przyjaźnie. .Zdał sobie z tego teraz sprawę; ale tak właśnie powinno było być; czyż teraz nie musi się wszystko odmienić? Myślał o niej. Przypomniał sobie, jak ją ustawicznie dręczyli  i jak targał jej serce; uprzytomnił sobie jej bladą, chudziutką twarzyczkę, lecz obecnie te wspomnienia prawie go nie trapiły: wiedział, jaką nieskończoną miłością powetuje teraz wszystkie jej cierpienia.

Zresztą czymże są te wszystkie, wszystkie męczarnie przeszłości? Wszystko, nawet jego zbrodnia, nawet wyrok i zesłanie, wydawało mu się teraz, w tym pierwszym porywie, jak gdyby faktem dziwnym, zewnętrznym, który bodajże nie jemu się przytrafił. Zresztą nie mógł tego wieczoru myśleć o czymkolwiek długo i wytrwale, nie mógł na niczym się skupić; a i nie umiałby teraz nic rozstrzygnąć świadomie - czuł tylko. Zamiast dialektyki przyszło życie i w świadomości musiało się wypracować coś zupełnie innego. Pod jego poduszką leżała Ewangelia. Wziął ją odruchowo. Książka ta należała do niej, była tą samą z której kiedyś czytała mu o wskrzeszeniu Łazarza. Na początku katorgi przewidywał, że Sonia zamęczy go religią, będzie wciąż mówiła o Ewangelii i wmuszała mu różne książki. Ale ku największemu jego zdziwieniu ona nie napomknęła o tym ani razu, ani razu nawet nie zaproponowała mu Ewangelii. Sam ją o nią poprosił na krótko przed swoją chorobą i Sonia bez słowa przyniosła mu tę książkę. Dotychczas nie otwierał jej wcale. Nie otworzył jej i teraz także, lecz pewna myśl mignęła mu w głowie: "Czyż jej przekonania mogą teraz nie być moimi przekonaniami? A przynajmniej uczucia jej, jej dążności..." Ona także przez cały ten dzień była bardzo przejęta - a w nocy nawet znowu zachorowała. 

Lecz była tak bardzo szczęśliwa, i szczęśliwa tak nieoczekiwanie, że się nieomal przelękła swego szczęścia. Siedem lat, tylko siedem lat! W początku swojego szczęścia oboje byli chwilami skłonni patrzeć na te siedem lat jak na siedem dni. Jeszcze nie wiedział o tym, że przecie nowe życie nie dostanie mu się za darmo, że jeszcze drogo trzeba je będzie okupić, zapłacić za nie w przyszłości wielkim czynem... - Ale tu już się rozpoczyna nowa historia, historia stopniowej odnowy człowieka, historia stopniowego jego odradzania się, stopniowego przechodzenia z jednego świata w drugi, znajomienia się z nową, dotychczas zupełnie nie znaną rzeczywistością.

Chcieli coś mówić, lecz nie mogli, łzy stanęły im w oczach. Oboje byli bladzi i wychudli; ale w tych mizernych, bladych twarzach już promieniał świt odnowionej przyszłości, pełnego odrodzenia ku nowemu życiu.